Brits socioloog Tom Mills schreef The BBC – Myth of a Public Service. In plaats van een openbare dienst die machthebbers ter verantwoording roept blijkt de BBC volledig vervlochten te zijn met de politieke en economische macht in Groot-Brittannië. Hoeft dat ons eigenlijk te verbazen?

De British Broadcasting Corporation BBC is niet zomaar een openbare omroep. Het is een baken van kwaliteit voor de rest van de wereld, een norm, een ijkpunt, een standaard. Het is de enige openbare omroep ook die ver buiten de eigen landsgrenzen een enorm bereik heeft. Dat is voor een deel wel een gevolg van de wereldwijde dominantie van de Engelse taal sinds de Tweede Wereldoorlog, maar er is meer, veel meer.

Een ongeëvenaard aura

Documentaires, series, humor (Monty Python!), muziekprogramma’s, talkshows, interviews, nieuwsbulletins, duidingsprogramma’s geven de BBC een binnen- en buitenlands aura dat elke andere openbare omroep waar ook ter wereld overstijgt. De politieke en economische grootmacht VS , dat andere Engelstalige land, hebben daarentegen een zeer kleine, zwakke openbare omroep (PBS) die in het buitenland (en in de VS zelf!) nauwelijks bekend is. De VS domineert het globale medialandschap met zijn privé-mediabedrijven (CNN, MSNBC…), niét met zijn openbare omroep.

In Groot-Brittannië zelf gebruikt zowat elke Brit in een of andere vorm, tv of radio, website of live, de BBC als bron van informatie. Het dagelijks wereldwijd bereik van de BBC (vooral de TV en website maar toch ook de radio) wordt geschat op 308 miljoen kijkers/luisteraars elke dag. Kortom, de BBC wordt door kijkers en journalisten aanzien als een accurate en betrouwbare bron van informatie. Dat is enorm want de BBC is niet eens een groot mediabedrijf, met zijn 35.000 vastbenoemde, tijdelijke, deeltijdse, stagelopende en contractuele personeelsleden.

Onafhankelijk noch onpartijdig

Tom Mills stelt de vraag: “Is dat vertrouwen wel terecht?”. Uit zijn analyse blijkt immers iets heel anders. De BBC is noch onafhankelijk, noch onpartijdig. “Zijn structuur en cultuur worden volledig gevormd en bepaald door de belangen van machtige sectoren van de Britse maatschappij.” De BBC is niet rechts of links in de klassieke betekenis van die termen, maar volledig toegewijd aan de dominante krachten van het ogenblik.

Mills ziet een instelling die niet strak aan het lijntje wordt gehouden, zonder directe censuur – hoewel, er zijn wel ogenblikken geweest dat dat wel zo was, bijvoorbeeld in de aanloop naar en tijdens de Tweede Wereldoorlog en over Noord-Ierland – maar eerder een mediabedrijf waar wederzijds begrip en een gemeenschappelijke cultuur met de andere onderdelen van de macht vanzelfsprekend is.

De BBC was en is nog altijd ‘one of us’, waar journalisten, redacteurs, producers niet moeten worden overtuigd, maar door school, universiteit, opleiding, selectie, aanwerving, promotie vanzelf denken en zeggen wat in de cenakels van de macht als vanzelfsprekend wordt gezien en waar ze als gelijken met politici en bedrijfsleiders aan tafel zitten.

Het gaat over de inhoud, niet over de vorm

Voor alle duidelijkheid, Mills bekritiseert niet de ‘vorm’ van de berichtgeving van de BBC (het modewoord is tegenwoordig ‘format’). Integendeel, op dat vlak is de BBC onweerlegbaar nog altijd een vernieuwer en voortrekker. Mills heeft het daarentegen over de inhoud, de ideologische premissen – meestal onuitgesproken wegens ‘self-evident’ – en de organische vooringenomenheid tegenover alles wat ingaat tegen de mainstream. Vandaag is de mainstream het neoliberalisme, die diffuse ideologie die zijn eigen bestaan ontkent, maar ondertussen als sinds de late jaren 1970 de agenda bepaalt. Kritische berichtgeving blijft netjes binnen dat kader, links en rechts.

Dat privé-media het niet als hun taak zien om hun publiek objectieve, ideologisch neutrale en commercieel ongebonden informatie te verschaffen is voor de lezers van deze website al duidelijk genoeg. Minder besef is er dat de BBC dat in feite ook niet doet, niet per sé even plat als de commerciële media maar net veel subtieler en in feite grondiger. Het aura van de BBC geeft haar berichtgeving immers een grotere geloofwaardigheid en impact.

De BBC is nooit ‘onafhankelijk’ geweest. Dat blijkt eerst en vooral uit de structuren zelf. Het hoogste orgaan, de Board of Governors, bestaat volledig uit politiek aangestelde leden, ex-politici, zakenmensen, academici, zelfs personen met een loopbaan in de concurrerende commerciële media. De regering bepaalt elk jaar het bedrag van het kijk- en luistergeld van de gezinnen (dat in Groot-Brittannië nog steeds bestaat) en bepaalt dus ook het budget, het geld dat de BBC kan inzetten voor zijn werking. Ook alle afdelingsdirecteurs en andere topfuncties worden politiek aangewezen. Qua technische professionaliteit stelt dat nooit problemen. Er zijn genoeg competente kandidaten om altijd wel een eigen politieke keuze uit te maken.

Tussen twee partijen, één in de regering, één in de oppositie

Wie denkt ‘politieke benoeming’, mag dat niet begrijpen zoals dat begrip in België is ingeburgerd. In Groot-Brittannië is (met enkele zeer eenzame uitzonderingen) altijd één partij aan de macht en dat is sinds de BBC bestaat in 1923 ofwel de Conservatieve Partij (de Tories) of Labour. Nieuwe mandaten worden dus steeds door één partij aangeduid.

De BBC zet zich organisch naar de regering van de dag, weliswaar met enige reserve. De andere machtspartij wordt tijdens haar oppositie altijd enigszins gespaard, om redenen die geen uitleg behoeven. De oppositie van vandaag is immers de regering van morgen. Dat voorzichtig navigeren tussen beide machtspartijen wordt vervolgens verkocht als bewijs van ‘onafhankelijkheid’.

De fanatieke aanvallen op Labour-leider Jeremy Corbyn van de voorbije twee jaar spreken dat beeld niet tegen. Corbyn is iemand die het systeem in vraag stelt. Dat is ontoelaatbaar. Labour-parlementsleden die tegen Corbyn zijn krijgen daarentegen de behandeling zoals hierboven beschreven: ‘evenwichtig’.

“You say what you like, because they like what you say” (Michael Parenti)

Mills ziet andere mechanismen. BBC-journalisten moeten helemaal niet gedwongen worden om hun onderwerpen, vragen, analyses, commentaren te kaderen in een bepaalde richting. Zij zijn voor het overgrote deel uit zichzelf overtuigd van wat de juiste toon, kadering, onderwerp, selectie moet zijn. De auteur weerlegt ook de veel gehoorde linkse kritiek die zich concentreert op de vooringenomen selectiviteit van sterreporters als Jeremy Paxman en Andrew Marr. Die zijn inderdaad schoolvoorbeelden van wat de BBC echt is, maar zij functioneren binnen een systeem, dat ze niet zelf bepalen maar wel aanvaarden als legitiem. De oplossing zit dus niet in het vinden van de ‘juiste’ journalisten. Het probleem is systemisch.

De BBC werd van bij zijn oprichting in 1923 ontworpen als een instrument van machthebbers. Vanaf de eerste dag begrepen de oprichters en bestuurders van de omroep echter goed dat om geloofwaardig te zijn voor het publiek een aura van neutrale onafhankelijkheid belangrijk was. Hoe echt dat was bleek al drie jaar na zijn oprichting.

In 1926 woedde een grote stakingsgolf door het land. Stakingen waren een ernstige verstoring van de status quo die zich volgens de BBC in het ‘neutrale midden’ bevond. Dat bleek onder meer uit de enorme hoeveelheid van ‘ernstige’ commentaren en interviews van critici van de stakingen, terwijl de eisen van de stakers en hun woordvoerders in de vakbonden niet, verknipt, beknopt en onvolledig of verdraaid werden weergegeven. Stakingen waren altijd ‘ordeverstoringen’, politierepressie was het ‘vrijwaren van de orde’ en de ‘rule of law’. Looneisen waren ‘economisch destructief’ en ‘sociaal ongewenst’.

‘Neutraliteit’, ‘objectiviteit’ volgens de BBC

Vanaf de eerste dag van zijn bestaan werkten alle topfunctionarissen van de BBC enthousiast mee met de Britse inlichtingendiensten MI5 en MI6 (en hun vooroorlogse voorgangers) om onderwerpen te kiezen, omkadering te bepalen maar vooral om kandidaat-personeelsleden en promoties voor alle cruciale functies te monitoren (‘vetting’). Dat werkte (en werkt) verbazend vlot, zelfs in die mate dat MI5 regelmatig op de rem moest staan, omdat de dienst overwerkt geraakte en vond dat de BBC overdreef en veel te veel functies aanduidde als ‘cruciaal’.

In een aantal gevallen was en is de vooringenomenheid van de BBC redelijk opvallend voor de kritische kijker/luisteraar. Wie terugkijkt naar de berichtgeving van de BBC tijdens de grote mijnstaking van 1984-1985 kan zich nu verbazen hoe openlijk de selectiviteit van die berichtgeving toen was. Bekend zijn onder meer de zware gewelddadige rellen waarbij systematisch beelden van de tegenreacties van betogers op het nieuws werden getoond voorafgaand aan de politiecharges, wat de kijker telkens de indruk gaf van een omgekeerde causaliteit.

Eenzelfde beeld van de berichtgeving over Noord-Ierland, waar eenzelfde selectiviteit tegen de katholieke Ieren werd ingezet, vermengd met een soms nauwelijks verborgen neerbuigend anti-Iers racisme. Dat maakte het voor de gewone Brit onmogelijk om een evenwichtig beeld te hebben van wat daar echt gaande was. Het maakte het zelfs onmogelijk om een redelijk beeld te krijgen van de minder fraaie aspecten van het katholieke verzet in Noord-Ierland. Kortom, ook hier was de BBC allesbehalve een openbare dienst van informatie voor de bevolking.

De BBC is het establishment

Mills is het niet eens met Owen Jones, die in zijn boek ‘The Establishment’ stelt dat de BBC een ‘mouthpiece’ is van het establishment. De BBC is volgens Mills’ analyse gewoon een organisch onderdeel van het establishment, zeker geen ondergeschikte instelling maar een gelijke deelnemer aan de macht. De BBC speelde bijvoorbeeld een essentiële rol in het verkopen van de mythe van de massavernietigingswapens in Irak en van de verheerlijking van Tony Blair tot wereldleider. Tegelijkertijd werd de grootste betoging ooit in de Britse geschiedenis, de protestbetoging tegen de oorlog in Irak – die toen nog moest beginnen – geminimaliseerd en zelfs verdacht gemaakt.

Zie onderaan dit artikel de volledige documentaire London Calling over de berichtgeving van de BBC in 2014 over het referendum voor Schotse onafhankelijkheid.

De BBC is geen strak gecontroleerde instelling. Journalisten die systemische kritiek als dit boek weerleggen doen dat meestal met ridiculiserende vergelijkingen: “Niemand heeft mij ooit gezegd wat ik moet of mag zeggen! Ik zou dat ook nooit aanvaarden.” Ze hebben volledig gelijk. Zo werkt het immers niet.

Zoals ondermeer Amerikaans mediacriticus Michael Parenti stelt: “Je zegt wat je zelf wilt omdat je uit jezelf al zegt wat ze willen dat er gezegd wordt.” Dat zelfvervullende, systemische karakter van alle grote media, niet alleen openbare omroepen als de BBC, is iets dat nog teveel wordt onderschat door progressieve mediacritici.

Dubbelchecken overbodig

De BBC leert ook niet uit die ervaring of uit kritiek zoals die in dit boek wordt beschreven. Voor het ogenblik geeft de omroep grote aandacht aan de bewering dat Rusland achter de WikiLeaks-revelaties over Hillary Clinton zou zitten.

In de kleine lettertjes van de rapporten vind je dan dat er eigenlijk geen bewijzen voor zijn, alleen maar ‘ernstige vermoedens’. Dat komt van dezelfde bronnen die ook de ‘bewijzen’ hadden van de massavernietigingswapen in Irak. Kritiek op de recente Russische ‘revelaties’ wordt door de BBC fijntjes gekaderd met zinnen als “Volgens Trump is dat ongeloofwaardig, omdat de CIA ook zeker was van de wapens in Irak.” Enzovoort. Is dat onwil, gebrek aan inzicht? Het is de aard van het beestje.

Mills geeft omstandige voorbeelden over de 93-jarige geschiedenis van de BBC. Voor de Vlaamse lezer zit er heel wat informatie in, zoals over de bazen van de BBC en hun uitspraken en beleidskeuzes, die minder relevant zijn. Je kan die best lezen als informatie over een systeem, eerder dan te proberen onthouden wie wat, waar, wanneer heeft gezegd of beslist. Ook zijn uitweidingen over specifieke tv- en radioprogramma’s zijn niet altijd vlot leesbaar voor wie ze niet kent. Het is echter de teneur en de analyse die telt. Daarvoor is dit boek een ware ‘eye opener’ (woordspeling naar de tv-kijker intentioneel).

En onze openbare omroep?

Kan je uit dit boek dingen leren over onze eigen openbare omroep? Ja en neen. Er is eerst en vooral het enorme verschil in schaal én de beperking van de taal. Bovendien, in het politieke landschap van België met zijn proportionele verkiezingen en dus altijd coalitieregeringen gelden andere mechanismen van politieke beïnvloeding. Geen enkele partij kan gedurende een aantal jaren heel alleen zijn invloed laten gelden. Zelfs de partij die het betreffende ministerie beheert is niet zomaar heer en meester bij de VRT, zwaarwichtig zeker, maar alleenheersend, allesbehalve.

Er zijn echter heel wat dingen die je wel kan overnemen. Zo is ook de VRT een selectieve informatieverstrekker over het status quo. Ik vat dat graag samen met twee vragen die ik ooit hoorde op het nieuws en die me altijd zijn bijgebleven als typerend: “We weten allemaal dat we moeten besparen, maar…”. Daarmee werd het kader scherp gesteld. ‘Wij’ veronderstelt dat besparingen een zaak is van iedereen, rijk en arm, in dezelfde mate, ‘moeten’ suggereert dat besparen een evidentie is, die niet meer in twijfel moet worden getrokken. De ‘maar’ bepaalt vervolgens de bandbreedte waarbinnen kritische vragen worden gesteld.

Een ander voorbeeld ging over de vastgestelde folteringen door Amerikaanse en Britse soldaten in de Iraakse gevangenis van Aboe Graib. Daar werd toen aan een commentator de volgende vraag gesteld: “Wat is er misgelopen…”. Kader: onze aanwezigheid en bedoelingen in Irak zijn per definitie goed, maar we hebben blijkbaar sommige dingen verkeerd aangepakt, en, folteringen zijn toch iets wat de ‘anderen’ doen. Dus “Wat is er misgelopen?”. De vraag dat de bezetting van Irak fundamenteel fout is en dat folteringen door Amerikaanse en Britse bezettingstroepen een historische constante zijn, wordt daarentegen niet gesteld.

Het gaat keihard in de verkeerde richting

Desondanks, de VRT is zeker geen ‘mouth piece’ van het establishment zoals de BBC, daar zorgt onder meer de machtsverdeling over een breed politiek landschap voor. Er komen best wel alternatieve meningen aan bod. De algemene kadering is echter identiek dezelfde. Bovendien, sinds de huidige regeringen Michel en Bourgeois gaat het keihard in de verkeerde richting.

Eén sprekend voorbeeld: de heisa rond de boerkini van voorbije zomer 2016 was voor elke journalist die naam waardig overduidelijk een grotesk afleidingsmaneuver voor de heibel binnen de regering over de begroting. Navraag bij kustburgemeesters toonde onmiddellijk aan dat het probleem zo goed als onbestaand was. Toch gingen de interviews, de debatten, de commentaren dagen- en wekenlang enkel daar over.

Dat politieke partijen pogen de aandacht te verschuiven naar dingen die hen liggen is logisch, dat kan je hen zelfs niet verwijten, hoe platvloers dat soms ook wordt gespeeld. Dat de openbare omroep VRT zich daar vervolgens zonder meer naar schikt en er in mee stapt is daarentegen fundamenteel onaanvaardbaar.

Een voorbeeld van die volgzaamheid speelt zich voor het ogenblik (december 2016) af. Geen kritische vragen, geen tegenargumenten, geen analyse, geen duiding, geen experten tegen de onwil van een minister om een gerechtelijk vonnis te respecteren.

Als zelfs een groot deel van de VRT-journalisten er van overtuigd zijn dat commerciële media beter zijn dan een openbare omroep is het democratisch recht van de burger op degelijke informatie in gevaar.

Democratie heeft openbare media nodig. Democratie is te belangrijk om aan commerciële prioriteiten te worden onderworpen. Noch de BBC noch de VRT vervullen voor het ogenblik die taak. Mills’ boek geeft stof tot nadenken. Welke vorm een openbare omroep zou moeten aannemen – in ieder geval niet de huidige structuur of een terugkeer naar het verleden – is onderwerp van debat. Dat debat moet dringend starten.

Tom Mills. The BBC – The Myth of a Public Service. Verso, London, 2016, 272 ISBN 978-1784784829

Documentaire over de berichtgeving van de BBC tijdens het referendum voor Schotse onafhankelijkheid in 2014 ‘London Calling: BBC bias during the 2014 Scottish independence referendum’: