De wereld is in de greep van een financiële crisis. Staten en overheden moeten dringend besparen op sociale voorzieningen, aldus het mantra van de ideologen – ook wel eens economen genoemd – in de massamedia. Zo eenvoudig is dat, toch? Of is er wat anders aan de hand?

Het geld is op

Het is al overheidsschuld wat de klok slaat. Regeringen moeten dringend bezuinigen op hun uitgaven, de overheidsadministratie moet inleveren, de sociale zekerheid is te duur, de pensioenen worden onbetaalbaar.

Het ene land na het andere komt in zwaar weer terecht. Wie er de analyses van de ‘degelijke’ economen in de massamedia op naleest, kan er niet naast kijken. De komende generaties gaan het nog hard te verduren krijgen. Het geld is namelijk op.

Het echte doel: afschaffing van de sociaal-democratie

Oh ja? Ik verwijs hier graag naar de vele tegenstemmen die o.a. op deze site tegen de stroom van de heersende gedachte ingaan. Ik ga die analyses niet herhalen. Er is immers meer aan de hand dan alleen maar de bezorgdheid over de financiële balansen van de overheden. Of liever, er is volgens mij iets anders aan de hand.

Het sociale contract vervangen?

Ik denk dat het niet om financiën gaat. Vandaag is een proces bezig dat mikt op een afschaffing van het sociale contract dat sinds de Tweede Wereldoorlog in West-Europa is gegroeid tussen bevolking en overheid. Dit proces heeft als einddoel de vervanging van dit model door een nieuw.

De term neoliberalisme is al een tijdje in zwang om die evolutie te kenschetsen. Vanuit de VS heeft ook de term neoconservatisme ingang gevonden. Er is een derde term die meer en meer begint op te duiken en die volgens mij beter de lading dekt: neofeodalisme.

De rol van de overheid

De crisis van de jaren ’30 en de vernietiging van de oorlogsjaren hebben tot een historisch ongeziene ommezwaai geleid in de rol die de overheid heeft in de vormgeving van de maatschappij.

Gratis of goedkoop onderwijs, gezondheidszorg voor iedereen, pensioenen, infrastructuur… het centrale idee was dat de overheid die dingen zou gaan doen die ze zelf beter kon doen of die de privésector niet wilde doen omdat er geen (of onvoldoende) winsten aan verbonden waren.

Een deel van de overweging was ook dat bepaalde zaken zoals onderwijs en gezondheid niet zomaar consumptieproducten zijn maar fundamentele mensenrechten. In één woord: sociaal-democratie.

Doorbreken van de tegenstelling straatarm-rijk

Er is nog weinig historisch besef bij de jeugd hoe uniek dit maatschappijmodel wel is. Het heeft nooit tevoren bestaan. De successen van dit model zijn onweerlegbaar. Het heeft geleid tot een nooit voorheen geziene welvaart voor grote delen van de bevolking.

Voor het eerst in de geschiedenis van de mensheid waren er landen waar de eeuwige enig bestaande opdeling rijk-straatarm werd doorbroken. Tenminste toch in grote delen van West-Europa en Scandinavië, Canada, Australië en Nieuw-Zeeland. De VS is een ander verhaal.

Dat proces is niet zonder horten of stoten verlopen, en zelfs binnen Europa zijn er landen zoals Portugal, Ierland, Spanje, Griekenland, Groot-Brittannië (!) waar de tweedeling van de maatschappij nog lang bleef nawerken (en voor een deel nog altijd bestaat). Geschiedkundige processen laten zich nu eenmaal niet netjes opdelen.

Schulden door wie, voor wie, voor wat?

Overheden hebben altijd schulden gemaakt. Dat is niet nieuw. Meer nog, overheden die overschotten hadden werden als slecht werkende overheden gezien. Waar diende een overheid anders voor dan om het belastingsgeld te gebruiken? Bovendien, er zijn nog niet zo lang geleden periodes geweest dat de overheidsschulden veel groter waren dan nu.

Analyse van de overheidsschuld

Ik ga hier niet beweren dat overheidsschuld nooit een probleem zou zijn, integendeel. Voor men dat oordeel velt moet die schuld echter eerst ontrafeld worden. Wat voor schuld, door wie aangegaan, met welke doeleinden, voor welk deel van de bevolking. Schuld is inderdaad meer dan een percent, dan een cijfer.

Een overheid die schulden aangaat om scholen, hospitalen, wegen, spoorwegen, havens aan te leggen is zéér verstandig bezig, zeker (maar niet alleen) als dit in periodes van economische expansie gebeurt. Schulden die aangegaan worden voor de luxe van een kleine elite en een massief repressieapparaat zijn iets heel anders.

Indonesië als voorbeeld

In de Derde Wereld was dat laatste het geval. Het had nochtans anders gekund. Een voorbeeld: onder de Indonesische president Soekarno werden in de jaren ’60 met beperkte middelen (!) voor het eerst onderwijs en gezondheidszorg voor iedereen georganiseerd. Er werden ook loonnormen en arbeidsvoorwaarden bij wet vastgelegd. De man deed dus hetzelfde als wat in Europa gebeurde.

Dat zag de traditionele feodale elite met lede ogen aan. Hun rijkdom was immers gebaseerd op de uitbuiting van ongeletterde armoezaaiers. Ze zouden zelfs belastingen moeten gaan betalen. Quelle horreur!

Ook de Amerikaanse, Nederlandse, Franse en Australische investeerders zagen dit niet graag gebeuren. Het leger werd zwaar gefinancierd en opgeleid door de VS en dat wierp zijn vruchten af. Dat gebeurde onder het mom van de strijd tegen het communisme. Een goed klinkend nobel doel dat de echte bedoelingen goed maskeert is tot vandaag een beproefde methode. (Vervang nu ‘communisme’ door de term ‘terrorisme’).

Na een bloedige staatsgreep kwam militair opperbevelhebber Soeharto aan de macht. De rest is geschiedenis.

Een zelfde verhaal in de Filippijnen en de meeste landen van Afrika en Latijns-Amerika. De gevolgen zijn bekend. Overal zitten landen met een torenhoge schuldenberg die de vorige regimes hen opgezadeld hebben. Er zijn nochtans argumenten genoeg om die schulden niet alleen af te schaffen, maar ze zelfs onwettig te verklaren.

Dichter bij huis

Beeld je even in dat je een appartementje huurt in een woonblok, eigendom van een of andere rijke kerel. Die man gaat immense risicovolle leningen aan, kan die niet terugbetalen en wat doet de bank? Ze laat de man ongemoeid in zijn villa zitten en komt de afbetaling opeisen bij de inwoners van zijn appartementen. Idioot? Dit is wat de Wereldbank en het IMF doen.

Land na land moet besparen op overheidsuitgaven. M.a.w. de bevolking die de betrokken leningen nooit heeft gevraagd en er zeker nooit heeft van genoten, moet alles terugbetalen, met rente.

Twee maten en gewichten

Het idee van de ‘odious debt’, de kwaadaardige schuld die een land niet dient af te betalen, is nochtans een uitvinding van… de VS. Toen dat land de kolonie Cuba van Spanje overnam, besliste de VS dat de schuld van Cuba aan Spanje niet diende betaald te worden, omdat ze door een onwettig regime werd aangegaan.

Dat Cuba dat geld toch niet had en de schuld dus in de praktijk door de VS zelf zou moeten betaald worden, speelde daar uiteraard de hoofdrol in. Vreemd genoeg – of liever heel logisch – werd dat argument niet aanvaard toen Haïti zich zelf van de Franse kolonisator bevrijdde. Er is niets nieuws onder de zon.

Het nieuwe taboe: belastingen als positieve waarde

Waar ooit ‘belastingen’ werden aangeprezen als een sociale bijdrage van iedereen aan het algemeen goed, wordt dit nu gezien als ‘bemoeienis van de overheid’, ‘corruptie en wanbeheer’, ‘ondermijning van de ondernemingszin’, enzovoort.

Ook in de privé-sector

Overheden maken inderdaad fouten, er zijn misbruiken van onze sociale zekerheid, belastinggeld wordt niet altijd even efficiënt besteed, er is corruptie… maar die fenomenen doen zich in veel ergere mate voor in de privésector.

Verbaast het iemand dat de VLD en de N-VA strengere controles eisen op de werkloosheidsuitkeringen, maar de ogen sluiten voor de financieel veel omvangrijkere belastingfraude van de bedrijven?

Hoe verklaar je de absurditeit dat België officieel een van de hoogste vennootschapsbelastingen van Europa heeft, maar de bedrijven in werkelijkheid minder dan de helft van die belastingen betalen? De allergrootste bedrijven betalen zelfs géén belastingen…

Men moet zich goed van de ideologische filters bewust zijn voor men dat proces kan doorzien voor wat het is. De eerste liberaal moet nog opstaan die pleit voor de privatisering van het leger, de politie en het gerecht. Ze zouden wel gek zijn.

Verblind door de mediamachine

De jaren ’60 mogen dan al een openlijk anti-sociaal discours onmogelijk hebben gemaakt, de verdoken anti-sociale argumenten overheersen de massamedia.

Het publiek wordt overdonderd met verhalen over het profitariaat van de onderbuik van de maatschappij. Op dezelfde pagina’s kan je verslagen lezen over de luxueuze levensstijl van de nieuwe adel: rocksterren, acteurs, sportidolen en hun rijke zakenvrienden.

De verdwazing, de verkleutering, de demonisering, de debilisering als norm voor het nieuwe tijdperk. De media als leverancier van desinformatie. De gewone man en vrouw in de straat wordt diep geminacht en is loslopend wild voor de allesverwoestende mediamachine.

Zo verkrijg je dat die man in de straat gaat geloven dat niet de frauderende multinationals maar de werkloze of de Marokkaan in zijn straat de schuldige is van al zijn problemen.

Gelijke stem?

Een van de belangrijkste ideologische filters van de massamedia is de zo geroemde neutraliteit of objectivitiet. Die maakt dat je een gelijke stem geeft aan elk standpunt. De waarheid ligt echter nooit netjes middenin.

Vandaag vindt iedereen het absurd dat je een gelijke stem zou geven aan een voor- en een tegenstander van slavernij. Waarom laat men dat dan wel toe om de sociale onlusten in Groot-Brittannië te verklaren, om maar één voorbeeld te geven?

Of de betrokken journalisten nu al dan niet bewust meedraaien in deze ideologische oorlog tegen de sociaal-democratie is niet relevant. De meeste journalisten zijn waarschijnlijk zelfs van het tegendeel overtuigd. Dat doet er niet toe.

De wereld moet met de concrete gevolgen rekening houden en die zijn duidelijk: de massamedia draaien mee in het neofeodaal project voor de afschaffing van de sociaal-democratie.

Hoe verhinder je andere keuzes: schakel de democratie uit

De economische elites in Europa en de rest van de wereld zijn niet dom. Ook zij kennen de geschiedenis. Afschaffen van de parlementaire democratie is geen optie meer. Militaire staatsgrepen evenmin, dat is trouwens niet ‘efficiënt’ gebleken. De democratie van zijn inhoud ontdoen is wel een mogelijkheid.

De traditionele sociaal-democratische en ecologische partijen hebben ideologisch afgehaakt of zijn electoraal gemarginaliseerd (gevolg en oorzaak lopen door elkaar).

Toch leidt het geen twijfel dat er een electorale reactie zal komen eenmaal de anti-sociale maatregelen hun impact laten voelen. Dat vraagt jammer genoeg tijd. De schade zal ondertussen al geleden zijn. Maar die reactie komt. Het is maar de vraag of de hierboven vernoemde partijen bereid zullen zijn daarop in te gaan.

Democratie te snel af proberen zijn

Een torenhoge schuldenlast is dan ideaal om een terugkeer van de sociaal-democratie langs democratische weg te verhinderen. Het is immers veel moelijker iets terug op te bouwen dat er niet meer is dan iets te beschermen dat er nog is.

Daarom ook dat de economen-ideologen zo hard aandringen op snelle en drastische sociale afbraak. De tegenstand moet op snelheid gepakt worden, anders lukt het niet.

Een grote samenzwering?

‘Belachelijk, u gelooft dat alles een grote samenzwering is’, zo klinkt een regelmatig opduikende tegenwerping. Iemand die dat regelmatig  mag horen is Noam Chomsky. Hij heeft daar het volgend antwoord op: “Samenzwering is het equivalent van een vierletterwoord dat men je naar het hoofd slingert. Het is een manier om te weigeren met jou het debat aan te gaan.”

Is het project voor een neofeodale maatschappij dan geen samenzwering? Wel, is het een samenzwering dat al het water naar de zee stroomt? Is het een samenzwering dat leeuwen antilopen doden? Is het een samenzwering dat alle bedrijven winst nastreven? Natuurlijk niet. Wat nu gebeurt, is de logica van het systeem zelf.

Die logica drijft het kapitalisme naar een nieuwe overlevingsfase. Echt nieuw is die niet, het is eerder een terugkeer naar het model van de Derde Wereld, niet het Afrikaanse of Latijns-Amerikaanse model, maar eerder dat van de VS, dat buiten enkele kernsteden meer en meer op een derdewereldland gaat lijken.

Een weinig sociaal model

De nieuwe feodale elite denkt waarschijnlijk met evenveel afschuw over de oude feodaliteit als u en ik, maar dat neemt niet weg dat de toekomst er niet erg sociaal uit zal zien.

Onderwijs zal in dat model beperkt worden tot topuniversiteiten voor de kinderen van de elite en beroepsonderwijs van lage kwaliteit voor de rest.

Luxehospitalen voor de rijken en voor de anderen lange wachtrijen voor slechte medische verzorging, net genoeg om te gaan werken, niet genoeg om ooit van een gezond oude dag te genieten.

Zeker het einde van elke vorm van sociaal overleg, een totaal verbod op stakingen, slopende arbeidsvoorwaarden, lage overlevingslonen… en massa-entertainment om iedereen zoet en compleet gedesinformeerd te houden.

Eén antwoord: méér democratie, of beter, terug democratie

Er zijn geen mirakeloplossingen. Meer informatie is al een begin. Internetsites zoals DeWereldMorgen.be moeten groeien. Te veel mensen die snakken naar degelijke informatie hebben de weg naar de alternatieve internetmedia nog altijd niet gevonden. De strijd moet immers ook gevoerd worden tegen de massamedia. Zij zijn een onlosmakelijk deel van het systeem.

Als Bolivië het kan…

Zij die beweren dat de strijd hopeloos is, zou ik toch even op het volgende willen wijzen. Bolivië, een van de armste en meest feodale landen ter wereld, heeft enkele jaren terug een indiaan als president verkozen, brutale repressie en een compleet stilzwijgen van de media tot op de dag van de verkiezingen ten spijt.

In Bolivië werden ook grote multinationals buiten gesmeten. In Ecuador heeft een internationale onderzoekscommissie de contracten voor de leningen van IMF en Wereldbank uitgepluisd en vastgesteld dat ze onwettig waren, ook volgens de normen van het Internationaal Recht.

Die landen deden dat in omstandigheden die onvergelijkbaar moeilijker zijn dan hier in Europa. Waarom zou dat hier dan niet kunnen?

Nieuwe, positieve beweging

Of dat nu met een nieuwe politieke partij moet zijn of niet is een open vraag. Ik weet uit persoonlijke ervaring dat dat niet gemakkelijk is en niet per se in de richting gaat die je kan blijven volgen.

Maar in ieder geval moet er een nieuwe beweging opkomen die openlijk pleit voor de positieve waarden van belastingen, sociale bescherming, degelijk openbaar onderwijs, openbaar vervoer, gezondheidszorg…

Voor een deel is dat antifeodaal tegenoffensief al bezig. De Wereld Sociale Fora worden dan wel doodgezwegen, gemarginaliseerd of geridiculiseerd in de massamedia (zouden we ons niet eerder ongerust moeten maken als dat niet het geval was?), hun impact is al voelbaar, tenminste in de schone schijn.

De websites van Davos, IMF en Wereldbank bulken van de goede intenties en sociale betrokkenheid. Keeping up appearances. Dat is maar schijn, maar dat die organisaties zich verplicht voelen die schijn op te houden, toont aan dat ze bang zijn.

Het schept bovendien mogelijkheden. Niets zo eenvoudig als een tegenstrever te wijzen op de contradicties tussen zijn woorden en daden.

Voor niets gaat de zon op

Alles is hier zeker nog niet gezegd. Dat is ook de bedoeling niet. Het is goed te beseffen dat de sociale strijd van vandaag niet uniek is. Sociale rechten werden altijd afgedwongen, ze werden nooit geschonken. En dat is maar goed ook, geschenken gaan nooit zo lang meer als dingen die je zelf verwezenlijkt hebt.

Die strijd zal niet eenvoudig zijn. Maar wanneer was dat wel het geval? Iets doen schept mogelijkheden. Niets doen laat de weg vrij voor het neofeodalisme van de 21ste eeuw. Als we het er over eens zijn dat we dat niet willen en ons bewust zijn van wat we wél willen, kunnen we er aan beginnen.

Lode Vanoost is voormalig volksvertegenwoordiger van Groen! Hij is consultant bij internationale instellingen.