Is de Boekenbeurs 2012 een jaarlijkse Vlaamse kermis of een literatuurfeest, een commerciële bedoening of een kwaliteitslabel, een etalage voor eenheidsworst of voor de rijkdom van diversiteit? Enkele bedenkingen bij het boekenwezen naar aanleiding van de Boekenbeurs.

Het is weer eens die tijd van het jaar

De jaarlijkse Boekenbeurs (met hoofdletter B) in Antwerpen komt er weer aan. Tegenstanders van dit evenement bijven dezelfde kritiek spuien als het jaar ervoor, voorstanders blijven dezelfde argumenten aanhalen om de beurs de hemel in te prijzen. De waarheid ligt daarom niet altijd in het midden, ook nu niet.

Boeken zijn al een onderwerp van debat sinds het ontstaan van de drukpers. Ze bestaan ook al veel langer dan de andere gedrukte media (kranten, weekbladen …). De eerste boeken waren bestemd voor een kleine elite om de eenvoudige reden dat het overgrote deel van de bevolking niet kon (mocht!) lezen en schrijven.

Dat is sinds de invoering van de leerplicht en de democratisering van het onderwijs wel even anders. Vandaag mag je ver zoeken om nog een Vlaams huisgezin te vinden zonder een enkel boek in de kast. Dat mag dan misschien beperkt zijn tot een wegenatlas, een encyclopedie (die dertig jaar later nog ongelezen in de kast staat te pronken), een kookboek van de Boerinnenbond, de plakalbums van Historia of een paar kinderboeken (met van die openplooibare decors), maar boeken in ieder geval. Sinds de opkomst van fenomenen als de ECI Boekenclub prijken ook series van Konsalik en konsoorten in menige huiskamer.

Boeken zijn een evidentie geworden

Ook die tijd ligt ondertussen weer ver achter ons. Boeken zijn gemeengoed geworden. Ze horen ook definitief tot het vaste ritueel van eindejaars- / verjaardagsgeschenken. Boekenwinkels spelen daar gretig op in door het inruilen van nieuwe exemplaren mogelijk te maken en door het aanbieden van geschenkbonnen. Boeken kopen is vandaag ook veel meer de norm dan boeken lenen. Bibliotheken blijven echter wel bestaan, vooral de gemeentelijke en stedelijke overleven dankzij openbare subsidies.

Elke Vlaamse gemeente heeft wel zijn eigen boekenbeurs (kleine b) in een of andere vorm. Die variëren qua kwaliteit nogal, van goed tot (kuch) niet te doen slecht. Kleinere boekenwinkels met een degelijk aanbod komen en gaan. De blijvers hebben het voortdurend moeilijk om te overleven. Elke boekenliefhebber kent wel Passa Porta in Brussel, het Paard van Troje in Gent en Leuven of de Groene Waterman in Antwerpen. Dan heb je nog de onvermijdelijke ketens zoals De Standaard Boekhandels.

Net zo met uitgevers, de kleinere kwaliteitsbedrijven komen en gaan. Zij die blijven … enzovoort, zelfde verhaal. Het debat wordt weer uitgebreid gevoerd in de media, naar aanleiding van de Boekenbeurs. Zoals elk jaar hoor je daarbij een combinatie van jubelzangen over de nieuwe adem van het boek en even overtuigde doemdenkers van het roemloze einde.

De Boekenbeurs (grote B) is elk jaar weer goed om het allemaal nog eens op te rakelen. Een weekje later komen dan de nabeschouwingen en valt alles weer in de routineuze plooi.

Die Boekenbeurs dus

Zo fanatiek als de tegenstanders, zo talrijk blijft ieder jaar de opkomst van het Vlaamse publiek. Zonder te veralgemenen blijkt toch telkens weer dat het Boekenbeurspubliek vooral bestaat uit mensen die voor de rest van het jaar niet of nauwelijks in een boekenwinkel komen. Voor sommigen is het zelfs een jaarlijkse traditie, het enige boekenmoment van het jaar.

De kwaliteit van de op de Boekenbeurs aangeschafte boeken is eveneens steeds weer onderwerp van verhit debat. Waren het vroeger de kasteelboeken, de wijncatalogi, de woordenboeken voor kruiswoordraadsels … (vul naar believen verder aan), dan zijn het vandaag de kookboeken, liefst van bekende tv-koks en de boeken van bv’s die vlot van de hand gaan.

Er wordt minder dan ooit nog gekookt in de Vlaamse keuken, er wordt meer dan ooit naar kookprogramma’s gekeken (en ‘gelezen’). Een Vlaams uitgever verklaarde recent zelfs dat zijn kookboekenreeks zijn bedrijf van de ondergang had gered.

Kwaliteit is van alle tijden

Moet een kritisch zoeker van kwaliteitsboeken dat betreuren? Ik denk van niet. Een klasserestaurant klaagt toch ook niet omdat de frituur aan de overkant van de straat meer klanten heeft (en best wel lekkere frieten). Er is natuurlijk een verschil. Een waardevol boek dat onder de winstmarge verkoopt wordt niet herdrukt (of komt niet eens aan publicatie toe). Als kookboeken allerhande dan mogelijk maken dat dat wel kan, dan is dat best goed.

OK, wat dan met uitgeverijen die alleen maar bestsellers gaan verkopen, kookboeken en vertalingen van winstzekere boeken die het in het buitenland al goed deden. Tja, deden dat soort bedrijven dat al niet veel langer dan vandaag?

Commerciële beperking van de veelheid van opinies dan? Het politieke boek, ook dat discours klinkt bekend. Kapitaalkrachtige bedrijven zijn zelden bekend voor hun progressieve ideeën. Conservatieve meningen vinden inderdaad meer en gemakkelijker uitgevers. Dat is zo. Maar opnieuw, ook dat is altijd al zo geweest.

Het is en blijft nu eenmaal een keiharde wetmatigheid dat kritische boeken – vooral als die vragen stellen bij het gedrag van de lezer zelf – niet zo populair zijn als boeken die de oplossing van alle problemen bij de ‘ander’ leggen.

Zelf ga ik nooit naar de Boekenbeurs. Het aanbod is te groot, er zijn teveel stands waar ik niets verloren heb, maar vooral vind ik een massa volk niet verenigbaar met de eerder rustige sfeer van een boekenwinkel. Dat er ondertussen anderen zijn die graag naar de Boekenbeurs gaan, omdat ze daar een gesigneerd boek kunnen krijgen, omdat ze dan in een keer al hun eindejaarscadeau’s en de verlanglijst van de kinderen kunnen aanvullen, daar is toch niets op tegen. Voor elk wat wils en wie dat in de Boekenbeurs vindt, is het van harte gegund.

Het dure, nooit gelezen boek

Ach, heel wat van die boeken worden nooit echt gelezen. Werkelijk? En wat dan nog? Mij geeft de aanblik van stapels nog niet gelezen boeken thuis een geruststellend gevoel, zoiets als een goedgevulde wijnkelder. Ik weet dat ze er zijn, dat ik er te allen tijde één kan uitkiezen en ja, soms blijk ik dan een boek dubbel gekocht te hebben – daar is de lokale bibliotheek weer goed mee af.

Zijn boeken te duur? Kijk, welke vorm van entertainment biedt je zoveel uren ontspanning (of juist wel spanning!) voor zo weinig geld? Films, concerten,…? Mensen die klagen dat boeken zo duur zijn, kopen sowieso zelden boeken, de prijs is voor hen eerder een uitvlucht dan een reden. Wie krap bij kas zit gaat inderdaad niet veel boeken kopen. Met boeken kan je veel, maar eten kan je ze niet.

Niets zo mooi als je moedertaal

Er zijn natuurlijk wel objectieve redenen waarom het Nederlandstalige boek het altijd al moeilijk gehad heeft. Dat is eerst en vooral een kwestie van schaal. Nederlands heeft een markt van ongeveer 23 miljoen potentiële ‘klanten’. Historische omstandigheden maken bovendien dat de Vlaamse en Nederlandse markt niet dezelfde vermenging hebben als pakweg de Engelstalige, de Spaanstalige of de Franstalige. Over het verschil tussen Vlaanderen en Nederland zijn al ettelijke boeken geschreven (waar boeken al goed voor zijn).

Het is wat die kruisbestuiving betreft ooit wel beter geweest, denk ik. Ik behoor tot de generatie voor wie kijken naar de Nederlandse televisie, luisteren naar Nederlandse artiesten (Boudewijn De Groot om er maar één te noemen), lezen van boeken van Nederlanders iets was wat je deed zonder daar verder bij stil te staan.

Die verminderde wederzijdse uitstraling heeft echter vooral te maken met de algemene vervlakking van de media, de te ver doorgedreven commercialisering van het boekbedrijf en niet met een of andere wederzijdse afkeer. Dat blijkt ook nu weer op de Boekenbeurs waar zoals elk jaar weer talrijke bekende en minder bekende Nederlandse auteurs hun signeersessies geven, met evenveel / even weinig succes als hun Vlaamse collega’s.

Kuch, kuch

De Nederlandse taal blijkt internationaal een niet zo goede reputatie te hebben. Een regelmatig wederkerend commentaar is dat Nederlands leren lezen en schrijven, grammatica en zo, niet bepaald moeilijker is dan eender welke andere taal. De uitspraak is het grote struikelblok. De gutturale keelklanken doen ons de das om.

Maar nogmaals, lezen is iets anders dan spreken. Boeken promoten bij anderstaligen die het Nederlands kennen als tweede/derde taal moet dus best kunnen, ook op dé Boekenbeurs. Er zijn dit jaar zelfs twee Franstalige journalisten aanwezig op de beurs…

Dat Nederlandstalig werk relatief weining wordt vertaald is echter een gevolg van een schrijnend gebrek aan marketing van de boekbedrijven. Het kan nochtans wel. Hugo Claus bijvoorbeeld en meer recent iemand als Geert Mak, wiens In Europa ook in Engelse vertaling een bestseller is geworden.

Vernieuwing, iemand?

De Boekenbeurs organiseert ook debatten, onder ander over de media. De selectie van sprekers is nogal voorspelbaar, veel pseudorebelse stemmen ‘du jour’, nauwelijks een fundamenteel kritische stem. Peter Mertens bijvoorbeeld, die dit jaar een zeer succesvol boek heeft geschreven. Die man zou na zijn glansprestatie dit jaar toch heel wat prominenter op het programma mogen.

Nee, voor nieuwe ideeën moet je niet op de Boekenbeurs zijn. De besluiten van de ‘debatten’ liggen al vast. Het kan allemaal beter, maar wat zijn we oh zo goed in staat om kritisch te zijn over onszelf. Hoeft dat te verwonderen? Bovendien, moet je van een groot commercieel gebeuren wel originele ideeën verwachten? Ik vind van niet en eigenlijk is dat prima. Voor vernieuwing zijn er voldoende andere fora.

Staat de Boekenbeurs dan vooral voor eenheidsworst? Natuurlijk, en dan? Wie wil vindt hier wel zijn gading. De Boekenbeurs is wat je er zelf van maakt.

Welkom in de wereld van het boek

De Boekenbeurs, ik ga er nooit heen. Ik maak immers geen deel uit van het ‘doelpubliek’. Daarvoor kom ik tijdens de rest van het jaar te dikwijls in boekenwinkels, koop ik al te veel boeken (ook via internet) om daar nog mijn gading te vinden.

Wie er wel naar toe gaat, wens ik van ganser harte een aangename reis door de fascinerende wereld van het boek. En wie weet, vinden we elkaar nog wel eens rond een goed boek …