1 mei heeft zijn oorsprong in de strijd voor de de achturendag in Chicago in 1886. Lang geleden allemaal. Is die strijd gestreden? Verre van, zoals pas nog bleek in Bangladesh. Bovendien is Bangladesh allesbehalve een uitzondering. Overal worden werkende mensen uitgebuit. Er is nog veel werk aan de sociale winkel. Ook in de EU staan de sociale rechten onder druk. Vakbonden zijn nog steeds nodig, meer dan ooit.

Bangladesh: kroniek van een aangekondigde ramp

De recente tragedie van textielarbeiders in Bangladesh ligt nog vers in het geheugen. Grote media-aandacht gaat naar de stoute eigenaars van een gammel fabrieksgebouw, die winst boven veiligheid plaatsten. De echte opdrachtgevers, de kledingmultinationals, blijven (voorlopig) buiten schot. Minder bekend is dat de bevolking van Bangladesh al jaren protesteert tegen deze wantoestanden en dat de vakbonden er gewelddadig worden onderdrukt. Recent nog werd een vakbondsleider ontvoerd, gefolterd en dood achtergelaten langs de weg.

Hun eisen lezen als een replay van de eisen die in 1886 werden gesteld door de vakbonden van Chicago. Die ijverden toen voor de erkenning van de achturenwerkdag. Zij hadden zich verenigd rond een eisenpakket waarvan ze de verwezenlijking eisten op 1 mei 1886. Toen daar niets van kwam volgden betogingen en stakingen. Op 4 mei 1886 vielen een aantal doden in nooit opgehelderde omstandigheden. Een bom werd gegooid vanuit de menigte naar de politie.

Vandaag gaat men er van uit dat het om een provocatie ging maar bewezen is dat nooit. Een aantal organisatoren van de betogingen werden opgepakt en ter dood veroordeeld. De internationale protesten tegen dit vonnis hebben geleid tot wat later is geëvolueerd tot de jaarlijkse 1 mei-viering. (Voor een historische analyse van 1 mei als erkende feestdag, zie het artikel van Hobsbawm hieronder in Lees Ook).

De tijden zijn veranderd, toch?

Extreme excessen? Bangladesh een uitzondering? De fabriek in Bangladesh staat model voor de manier waarop in 2013 wereldwijd werkende mensen worden uitgebuit ten bate van kwartaalwinsten van grote bedrijven. Zo blijkt uit het jaarrapport van de International Trade Union Confederation (ITUC).

Dit is een koepelorganisatie van nationale vakbonden, opgericht in 2006. Ze verenigt 308 vakbonden in 153 landen en vertegenwoordigt 175 miljoen vakbondsleden. Het jaarrapport 2012 geeft een overzicht van de sociale realiteit in de wereld. De toestand is verre van rooskleurig. Vakbondsmilitanten wereldwijd blijven vervolgd worden voor hun inzet voor eerlijk loon, leefbare werkomstandigheden en sociale rechten zoals een arbeidscontract, vijfdagenweek, achturendag, ziekenverlof, verzekering tegen arbeidsongevallen … de strijd is verre van gestreden.

Een overzicht

De hardste repressie tegen vakbonden vindt plaats in het Midden-Oosten en in Noord-Afrika. Vakbonden hebben desondanks een cruciale rol gespeeld in de revoltes in Tunesië en Egypte. Ze hebben daar een zware prijs voor betaald met honderden doden en duizenden aanhoudingen.

Wereldwijd heeft de permanente jacht op kortetermijnwinsten het aandeel van niet-permanente, onveilige, contractloze arbeid de hoogte ingejaagd.  Bovendien worden losse contracten voortdurend gebruikt om arbeiders te ontmoedigen zich bij een vakbond aan te sluiten.

Van loonverlies tot moord

Vakbondsactiviteit houdt echter veel meer risico’s in dan verlies van baan of slecht loon. Wereldwijd werden in 2011 76 vakbondsactivisten vermoord voor hun inzet, 56 daarvan in Latijns-Amerika, waarvan 29 in Colombia alleen en 10 in Guatemala.  Zowat al deze moorden bleven ongestraft.  Eén van deze doden is een vakbondsleider in de kledingindustrie in Bangladesh die vorig jaar brutaal werd vermoord.

In de westerse wereld wordt het (nog) niet zo hard gespeeld maar meerdere landen hebben onder het mom van overheidsbesparingen het recht op collectieve onderhandelingen aan banden gelegd. Canada en Nieuw-Zeeland zijn slechts de meest extreme voorbeelden.

Er zijn ook nog steeds landen waar vereniging van werknemers bij wet verboden is (Saoedi-Arabië, de Verenigde Arabische Emiraten, Eritrea, Soedan, Laos). Dan zijn er nog steeds landen waar alleen een strak aan banden gelegde overheidsvakbond wordt toegelaten (China, Syrië). In andere staten worden vakbonden weliswaar formeel getolereerd maar worden ze in de praktijk het werken onmogelijk gemaakt (Sri Lanka, Koeweit, Qatar).

Meest kwestbaar van allen zijn de migranten die hun thuisland verlaten om elders werk te vinden. Hun rechten worden zowat overal ter wereld geschonden.  Dan zijn er nog de voor het oog verborgen mensen die als huispersoneel werken.

Afrika

De Afrikaanse bevolking blijft zich verzetten tegen een economisch systeem dat hen dwingt een onleefbaar loon te aanvaarden en hun geringe sociale rechten afpakt. Protesten werden in 2011 bloedig onderdrukt in o.a. Malawi, Zuid-Afrika, Burkina Faso en Senegal.

Nieuwe wetten werden goedgekeurd om vakbonden aan banden te leggen in Ethiopië, de Centraal-Afrikaanse Republiek en Rwanda. In Kenya, Togo en Guinea blijven de machthebbers het recht op collectieve onderhandelingen verbieden.  In Ghana, Nigeria, Botswana en Oeganda werd het recht op staken nog meer aan banden gelegd dan al het geval was.

Bovendien worden journalisten die pogen hierover informatie te vergaren en te verspreiden steeds meer en meer vervolgd. In een aantal gevallen werden stakers massaal ontslagen in oa. Kenya, Zuid-Afrika, Namibië.

Amerika

In de VS hebben meerdere deelstaten wetgeving aangenomen om collectieve onderhandelingen te verbieden. In El Salvador, Costa Rica en Mexico hebben werkgeversorganisaties zelf ‘werknemersorganisaties’ opgericht om arbeidsvoorwaarden op te leggen aan individuele werkzoekenden.

De truc van onderaannemers om de eigen verantwoordelijkheid te ontlopen wordt niet alleen door de kledingmultinationals in Bangladesh toegepast.

In Guatemala, Peru en Barbados  werden eveneens nieuwe wetten gestemd om vakbondsactiviteit aan banden te leggen. Stakingen worden zwaar bestraft in o.a. Nicaragua, Costa Rica, Colombia, El Salvador en Panama. Er worden nog steeds overtredingen vastgesteld van het verbod op kinderarbeid en dwangarbeid in El Salvador, Jamaica, Brazilië en Paraguay.

De truc van onderaannemers om de eigen verantwoordelijkheid te ontlopen wordt niet alleen door de kledingmultinationals in Bangladesh toegepast. Zowat in alle Amerikaanse landen (VS en Canada inbegrepen) wordt de reële band met de echte werkgevers verdoezeld met onderaannemingen, tijdelijke contracten zonder garanties voor werkbehoud.

Hoewel het (net als in Bangladesh) voor het merendeel overtredingen van de eigen wetgeving betreft, wordt controle van de wettelijke vereisten doelbewust verzuimd.  Het meest verontrustende aspect is (de cijfers zijn hierboven al vermeld) de voortdurende bedreiging en moord op vakbondsmilitanten.

Azië en de landen in de Stille Oceaan

Vakbondsrepressie was in 2011 het meest extreem in de Filippijnen waar vijf militanten werden vermoord. Op het eiland Fiji had een militaire staatsgreep plaats. Zoals kon worden verwacht was de repressie van de vakbonden één van de allereerste beslissingen van de militaire junta. In Bangladesh was het niet alleen de kledingssector die protesteerde. Stakingen en betogingen in de farmaceutische sector werden eveneens bloedig onderdrukt in 2011.

Een wel zeer venijnige anti-vakbondstactiek bestaat er in relschoppers en provocateurs te betalen om sociaal protest te criminaliseren. Daarvan werden bewijzen gevonden in o.a Bangladesh, China, Pakistan en Sri Lanka. In Indonesië werd een nieuwe wet goedgekeurd die vakbonden pas erkent als ze 50 procent van het personeel vertegenwoordigen. Hoe ze die leden moeten verwerven voor ze erkend worden, wordt aan de creativiteit van de vakbonden overgelaten. Enige repressie zorgt er wel voor dat niet al te veel arbeiders effectief lid willen worden.

Ook in dit werelddeel hebben migrerende arbeiders geen rechten. Huispersoneel is ook regelmatig slachtoffer van misbruiken, niet alleen op sociaal vlak.

Ondanks anti-sociale repressie leggen de Aziaten zich echter niet bij de feiten neer. Zelfs in landen als China en Vietnam – waar onafhankelijke vakbonden verboden zijn – worden voortdurend stakingen, sit-ins, bedrijfsbezettingen en andere acties georganiseerd.

Het leed blijft echter niet beperkt tot ontwikkelingslanden. In Nieuw-Zeeland werden in 2011 nieuwe wetten gestemd om vakbondsactiviteit te verhinderen.

Het Midden-Oosten

De Arabische Lente werd wereldwijd in de grote media voorgesteld als een politieke opstand tegen dictaturen. Veel minder aandacht was er voor de sociale dimensie van deze opstanden.  De repressie van politieke rechten in het Midden-Oosten is bekend. Veel erger is de onderdrukking van de sociale rechten, die het Midden-Oosten nog altijd tot één van de meest anti-sociale regio’s ter wereld maakt.

In Koeweit, Oman en Libanon mag overheidspersoneel geen lid worden van een vakbond. In Qatar, de Verenigde Arabische Emiraten en Saoedi-Arabië zijn vakbonden volledig verboden. In ‘bevrijd’ Irak waar het westen in zijn onbaatzuchtige goedheid democratie heeft gebracht is de regering wel zo verstandig geweest om een aantal wetten van de periode van Saddam Hoessein te behouden. Overheidspersoneel mag er nog altijd geen lid worden van vakbonden die niet door de overheid erkend zijn. Die erkenning, hoeft het gezegd, komt er uiteraard niet.

Ondanks de repressie blijven de werknemers in het Midden-Oosten de moed opbrengen om voor hun sociale rechten op te komen. In Jordanië waren er in 2011 alleen 607 sociale acties (stakingen, sit-ins, bezettingen). Ook Koeweit werd ‘geplaagd‘ door talloze stakingen van het overheidspersoneel.  In Oman kwamen duizenden werknemers op straat.

In Bahrein protesteert de bevolking al jaren tegen het regime. Net als in Syrië stuurt het westen daarom wapens naar dit land. In het geval van Bahrein echter niet naar het verzet maar naar het regime – klein verschil. Het antwoord van het regime op de protesten is bijzonder gewelddadig, net als in Syrië. In het tweede geval vinden wij dat niet kunnen, in het eerste blijkbaar wel.

Is de situatie van migrerende arbeiders wereldwijd zorgwekkend, het Midden-Oosten spant in deze de kroon. In Koeweit, Qatar en de Verenigde Arabische Emiraten maken ze tot 80 procent van de bevolking uit. Ze hebben er geen enkel recht op vakbondsvertegenwoordiging. In Saoedi-Arabië wordt vrouwelijk huispersoneel niet alleen sociale rechten ontzegd. Ze zijn ook meermaals het slachtoffer van sexueel misbruik.

Gelukkig is er Europa nog

Europa heeft zich sinds de Tweede Wereldoorlog onderscheiden van de rest van de wereld door het vastleggen van sociale rechten zoals kindergeld, ziekteverzekering , sociale bescherming, arbeidscontracten, werkloosheidssteun, openbaar onderwijs … Vandaag wordt vaak vergeten dat ook die rechten het resultaat waren van bikkelharde sociale strijd voor en na de Eerste Wereldoorlog en dat ook na de Tweede Wereldoorlog voor heel wat van die rechten sociale actie nodig was.  Bovendien staan voor het eerst heel wat van die sociale rechten op de tocht.

In Griekenland werden de voorbije jaren de lonen zwaar ingekrompen en daalde de levensstandaard, allemaal opgelegd zonder overleg met de vakbonden. Er werden wijzigingen ingevoerd in het systeem van sociale onderhandelingen, waarbij onderhandelingen op niveau van het bedrijf nu de voorrang krijgen.

Een gelijkaardige evolutie is merkbaar in Portugal, Ierland, Hongarije en Roemenië. Bovendien wordt in meer en meer EU-landen gebruik gemaakt van de rechtbank om een zo restrictief mogelijke interpretatie te geven aan het stakingsrecht en het recht op sociale actie.

Kroatië wordt op 1 juli 2013 het nieuwste lid van de EU, maar zal daarmee het sociale niveau van de Unie niet opkrikken. Er wordt in dit land al enkele jaren op grote schaal gebruik gemaakt van tijdelijke en interimcontracten om de bestaande sociale wetgeving te omzeilen.

1 mei en de media

De sociale strijd van Chicago 1886 over Bangladesh in 2013 tot hier in eigen land is meer dan ooit nodig. Om sociale rechten te vrijwaren hier en te bekomen ginder is collectieve organisatie de enige manier. Alleen vakbonden kunnen immers weerwerk bieden tegen de economische krachten. Die krachten zien vakbondsorganisaties niet graag. Zij behouden collectieve belangenorganisatie liever als een prerogatief dat alleen zij mogen gebruiken.

Vakbonden zijn geen perfecte organisaties maar met al hun tekortkomingen streven ze wel sociale doelen na. In hun strijd moeten ze niet allen optornen tegen de overheden en bedrijven maar ook tegen de massamedia. Die hebben volledig het mantra van de ‘nieuwe economie’ overgenomen.  De editorialen vandaag 30 april in De Morgen en De Standaard spreken wat dat betreft boekdelen.

Terug naar Bangladesh

Zonder twijfel wordt de ramp in Bangladesh de komende dagen nog ruim besproken. Er zal ondermeer worden ingegaan op het maffiaverleden van de eigenaar van het bedrijf. Hij heeft het gebouw tegen alle bestaande regels in 2010 gebouwd bovenop een gedempte vijver die met aangevoerd zand was opgevuld. De dag voor de ramp zei hij nog aan lokale journalisten dat de barsten in de muren geen kwaad konden. Sinds zijn aanhouding wordt hij voorgesteld als het gereïncarneerde kwaad. De werkgeversorganisaties in Bangladesh en de kledijgiganten wereldwijd struikelen over elkaar heen om zich van hem te distantiëren.

Misdadigers als de eigenaar van dat gebouw in Bangladesh doen slechts wat ze doen omdat er een systeem is dat dit toelaat. Het is dat systeem zelf dat moet veroordeeld worden.

De kern van het probleem dreigt echter andermaal ondergesneeuwd te raken. Wat hier veroordeeld moet worden is niet het misdadig gedrag van enkelingen. Die doen slechts wat ze doen omdat er een systeem is dat hen dat toelaat. Het is dat systeem zelf dat veroordeeld moet worden.

Het jaarrapport 2012 van de ITUC is duidelijk genoeg. Vechten tegen sociale uitbuiting waar slechts enkelen baat bij hebben en voor een betere wereld ten bate van velen, is van alle tijden. Daar gaat 1 mei over.