De Boliviaanse president Evo Morales zat meerdere uren vast op een Oostenrijkse luchthaven. Verschillende Europese landen als Frankrijk, Portugal en Spanje sloten hun luchtruim voor zijn vliegtuig dat na een top terug wou keren uit Rusland. De VS hadden immers het vermoeden dat NSA-klokkenluider Edward Snowden aan boord was.

Volgens de Boliviaanse vice-president Alvaro Garcia werd Morales “gekidnapt door het imperialisme”. Ook de president van Ecuador Rafael Correa reageerde heel scherp. “Beslissende uren voor UNASUR. Ofwel zijn we afgestudeerd aan de kolonies ofwel eisen we onze onafhankelijkheid, soevereiniteit en waardigheid. We zijn allemaal Bolivia”, tweette hij.

Correa zegt dat hij zo snel mogelijk een vergadering met de leden van UNASUR wil beleggen. Dat is de Unie van Zuid-Amerikaanse landen die werd opgericht in 2008 als antwoord op de Organisatie van Amerikaanse Staten (OAS) waar de VS en Canada deel van uitmaken. De bedoeling is te komen tot een geïntegreerde unie gemodelleerd naar de Europese Unie. Dat Morales nu beroep kan doen op UNASUR en niet op de OAS is een teken aan de wand voor de VS.

De Boliviaanse minister van Buitenlandse Zaken David Choquehuanca ontkent dat Snowden aan boord is. De minister van Defensie die samen met Morales reisde, had het over een “vijandige daad van de VS die verschillende Europese landen gebruikten”.

Morales zegt dat hij een verzoek van de Spaanse autoriteiten om zijn vliegtuig te doorzoeken heeft afgewezen. De Oostenrijkse minister van Buitenlandse Zaken voegde daar aan toe dat hij niet begrijpt waarom Spanje zich zo gedraagt.

Morales heeft in Moskou deelgenomen aan een top van gas-exporterende landen.

De démarche van de VS is opmerkelijk want op een persconferentie in Dakar had Obama nog maar pas gezegd: “I’m not going to be scrambling jets to get a 29-year-old hacker”.

De VS proberen er alles aan te doen om Snowden het leven zuur te maken. Zijn paspoort werd ingetrokken waardoor hij niet meer kan reizen. Toen Ecuador lieten merken open te staan voor een eventuele asielaanvraag, dreigden enkele Amerikaanse Congresleden meteen om belangrijke handelsakkoorden op te blazen. Vice-president Joe Biden nam daarna ook nog eens persoonlijk contact op met president Rafael Correa.

Glenn Greenwald, de blogger/journalist die de eerste onthullingen van Snowden naar buiten bracht, zei daar dinsdag over op Fox:

“Wat de regering-Obama de afgelopen vijf jaar probeert te doen met de ongeziene oorlog tegen klokkenluiders is iedereen afschrikken die van plan was om de bedrieglijke, illegale en corrupte activiteiten te openbaren die onze overheidsdiensten in het duister verrichten. Edward Snowden kan hen al lang niet meer schelen. Hij kan niets meer doen wat hij al niet gedaan heeft. Maar ze willen wel een extreem negatief voorbeeld stellen om toekomstige klokkenluiders te intimideren.”

De beslissing van een aantal EU-lidstaten is uiteraard volledig politiek van aard. Daarmee wil de VS via zijn bondgenoten duidelijk maken dat het alle middelen zal inzetten om Snowden te grijpen. Dat ondertussen de EU zelf het doelwit blijkt te zijn van het PRISM-afluisterprogramma van de NSA dat door Snowden aan het licht werd gebracht, weegt dus blijkbaar veel minder. De stoere verklaringen van o.a. de Franse president Hollande zijn dus inderdaad niet meer dan dat, stoere maar inhoudsloze pose.

Diplomatieke vluchten van staatshoofden, regeringsleden, militaire delegaties e.a. hebben in principe vrije doorgang over het volledige internationale luchtruim, mits het respecteren van een aantal regels. Zo moet een land bij de betrokken landen op voorhand een toestemming vragen voor overvlucht of landing.

In principe zijn alle vliegtuigen diplomatiek onschendbaar en is toegang tot een toestel enkel mogelijk mits toestemming van het land waarvoor het vliegtuig vliegt (het toestel moet niet persé eigendom zijn van het betrokken land, het volstaat dat de vlucht in opdracht is van een land).

In de dagelijkse praktijk van de gewone luchtvaart is het de boordcommandant die daarvoor verantwoordelijk is. Lokale politie kan dus meestal zonder problemen aan boord komen om een persoon aan te houden (bijvoorbeeld een lastige passagier), dat kan dagelijks. Dat neemt niet weg dat het betrokken land dat altijd kan weigeren (en daarvoor geen uitleg hoeft te geven).

Verondersteld mag worden dat Bolivia voor de vlucht van zijn president de nodige voorafgaande vergunningen heeft bekomen. Toestellen moeten uiteraard altijd de orders van de luchtverkeerscontrole volgen (weersomstandigheden, technische problemen …). Het is dus niet ongewoon dat een toestel met een president aan boord wordt afgeleid van zijn geplande route.

Door hun luchtruim nu af te sluiten voor de vlucht van president Morales – zonder dat daar technische redenen voor zijn – stellen de betrokken EU-landen een politieke daad en creëren daarmee ook een diplomatiek precedent. Het aan de grond houden van een het toestel van een Boliviaanse staatshoofd is uiteraard een belediging van formaat van een soevereine lidstaat van de VN. Het is echter ook een kaakslag voor de EU zelf. Als puntje bij paaltje komt blijkt de EU een schoothondje te zijn dat het niet aandurft de grote partner overzee tegen de haren in te strijken.

UPDATE woensdag 3 juli om 11.45: President Morales heeft blijkbaar toestemming om zijn reis zoals oorspronkelijk gepland verder te zetten naar de Canarische eilanden, waar zijn toestel landt om bij te tanken. Er komen ook meer details vrij over hoe de zaken precies zijn verlopen.

Spanje zou doorgang door het Spaanse luchtruim hebben afhankelijk gemaakt van een tussenlanding om het toestel te doorzoeken, wat Morales geweigerd heeft. Waarom zijn toestel dan precies naar Wenen werd afgeleid is nog niet duidelijk. Na een gesprek met de Oostenrijkse president hebben de Boliviaanse autoriteiten de toestemming gegeven aan Oostenrijkse politieagenten om het toestel te bezoeken. Van Snowden geen spoor. Het blijft al met al een bijzonder verontrustend incident. EU-lidstaten hebben de doorgang geweigerd aan het staatshoofd van een bevriend land, lidstaat van de VN.

Een mogelijkheid is dat de VS wel degelijk wist dat Snowden niet aan boord was maar op deze manier een waarschuwing wil geven, voor een eventuele echte poging wordt ondernomen. De VS heeft nu immers laten zien dat ze in staat is EU-lidstaten bevelen te geven. Dit is tegelijk verontrustend en ironisch. De VS is niet langer in staat zijn orders op te leggen aan Latijns-Amerika, zijn traditionele achtertuin en is nu verplicht zijn sterkste bondgenoten te vernederen.

UPDATE woensdag 3 juli om 16.30: President Morales kom aan op de Canarische eilanden voor een tankstop. Je kan zijn vlucht volgen op http://www.flightradar24.com/ en vlucht FAB1 in te vullen.

(straks meer, we blijven de zaak opvolgen)