In 1924 schreef de Duits-Joodse auteur Lion Feuchtwanger een fictief verhaal waarin de rechtsextremistische partij Ware Duitsers een achtergrondrol speelt. ‘Succes’ werd als één van de eerste boeken op de brandstapels van de Kristallnacht van 1938 gegooid. Dit is de recente herziene uitgave van de originele Nederlandse vertaling van 1948. Nog steeds actueel

De auteur

Lion Feuchtwanger (1884-1958) is een Duits-Joods auteur tijdens de Duitse Weimar-republiek (de Duitse regeringen vanaf 1919, na de Eerste Wereldoorlog, tot aan de eerste verkiezing van Adolf Hitler tot eerste minister in 1933). Hij was in die periode één van de grote Duitse namen in literatuur en theater.

De jonge Bertolt Brecht was één van de jonge schrijvers die naar hem opkeken en bij hem om raad gingen. Daarbij werd hij ook beroemd als één van de eerste uitgesproken critici van de opkomende nazi-partij van Adolf Hitler, dit van bij het begin van de partij, toen het nog een kleine speler was op het politiek strijdtoneel (en deze door vele andere critici nog werd geminimaliseerd).

Feuchtwanger was één van de eerste slachtoffers van vervolging toen Hitler in 1933 aan de macht kwam. In één van zijn eerste werken beschreef hij een boekenverbranding door racistische Duitsers. Het was echter vooral zijn boek ‘Erfolg’ (Succes) dat de woede van Hitler en zijn partijgenoten opriep. Zijn boeken waren bij de eersten om op de brandstapels van de Kristallnacht (9 november 1938) te belanden.

In 1933 werd zijn huis geplunderd door ambtenaren, terwijl hij op literaire tournee was in het buitenland, waarop de auteur besliste niet terug te keren naar Duitsland. Bij die inbraak werden de meeste van zijn originele manuscripten vernietigd. Hij werd tevens één van de eerste auteurs op de ‘zuiveringslijsten’ van Hitler in datzelfde jaar.

In ‘Succes’ (1930) bracht Feuchtwanger een fictief verhaal van de opkomst en ondergang van een fictieve partij, waarvan het voor iedereen duidelijk was dat dit over de nazi’s ging.

Omdat hij in dit boek een aantal van de misdaden voorspelde die de nazipartij inderdaad begaan heeft, beschouwde Hitler zijn uitschakeling als een persoonlijke zaak. Feuchtwanger schreef dit werk op een ogenblik dat de meeste politici in het buitenland, in het bijzonder in Groot-Brittannië, Frankrijk en de VS, nog spraken van ‘Hitler een kans te geven om zich te bewijzen’.

Toen Duitsland Frankrijk binnenviel in 1940 werd Feuchtwanger gevangen genomen. Na een spectaculaire ontsnapping waarbij hij vermomd als vrouw in de haven van Marseille geraakte, kon hij naar de VS vluchten. Daar bleef hij wonen tot aan zijn dood in 1958.

Succes

Het boek is een fictief verhaal dat zich afspeelt in de periode 1921-1924. De hoofdpersonages bestaan uit een aantal Duitsers afkomstig uit de betere middenklasse en uit de elite. Op de achtergrond zoekt een zeloot met de naam Rupert Kutzner in deze kringen naar financiers voor zijn partij ‘De Ware Duitsers’.

Alleen een bezoeker van Mars heeft niet onmiddellijk door dat Kutzner een karikatuur van Hitler is. In die periode is het ook dat Hitler bekend begint te worden als spreker in achterkeukens en cafézalen en meestal nog wordt weggelachen door de burgerij. Ze vinden hem echter wel nuttig om de ‘roden’ tegen te houden, die de werkende Duister toch alleen maar opstoken tegen henzelf, hun ‘natuurlijke’ leiders.

De rode draad van het verhaal is het lot van ene Martin Krüger, die na een schijnproces in de gevangenis vliegt, omdat hij ‘ontucht’ zou hebben bedreven. In werkelijkheid wordt hij gestraft omdat hij in het museum, waar hij directeur was, een ‘onzedig’ schilderij had geëxposeerd.

Eigenlijk is dat slechts de aanleiding, hij wordt vooral gestraft omdat hij dat zo openlijk deed. De enige die hem wil verdedigen is een jongedame met de naam Johanna Krain, die zich jarenlang inspant om een herziening van zijn proces en uiteindelijk vrijspraak te krijgen. Wie een spannend verhaal verwacht van een strijd voor rechtvaardigheid, vergist zich.

De personen die over de macht beschikken om hem vrij te krijgen zijn er haast van bij het begin van overtuigd dat de man onschuldig is en dat hij het slachtoffer is van een nogal onhandige, openlijke poging om hem politiek te straffen. Dat maakt de strijd van zijn metgezelle ook zo absurd, zij moet immers niemand overtuigen van het onrecht dat Martin overkomt. Zij moet echter opboksen tegen de politieke onwil van zowat iedereen rond haar om zijn nek uit te steken en als eerste een initiatief te nemen.

Deze intrige is echter slechts een aanleiding om te vertellen over het wedervaren van Johanna met tientallen wisselende personages, die allen met elkaar gemeen hebben dat ze haar de schijn geven aan haar kant te staan, maar achter haar rug geen poot verzetten om de zaak van Martin vooruit te helpen. Die nevenpersonages wentelen zich in het decadente leven van de betere Duitser, die de gruwelijke devaluatie van de Duitse munt en de bittere armoede van de gewone Duitsers nauwelijks opmerken.

Zij verliezen zich in oeverloze discussies over de betekenis van kunst, over kledij en vrijetijdsverdrijf (iets waar ze overvloedig blijken over te beschikken), over de ware aard van het Beierse volk, dat ze enerzijds erg boers vinden en anderzijds toch het uitverkoren volk om Duitsland te leiden, dit in tegenstelling tot die intriganten die in de hoofdstad Berlijn de dienst uitmaken.

Feuchtwanger laat die personages de revue passeren zonder dat hij ze ooit rechtstreeks beschuldigt. Integendeel, hij laat hun middelmatigheid, hun politieke meelopenheid en lafheid, hun vanzelfsprekend misprijzen voor de gewone mens blijken uit hun gewone manier van doen.

Als lezer weet je wat er later van gekomen is, het leest dan ook hallucinant hoe de personages met hun racistische uitlatingen over o.a. Joden denken dat het allemaal nog zo erg niet is om wat te ‘roddelen’ over andere bevolkingsgroepen. Met de grootste minachting praten ze ook over die nieuwe partij van de Ware Duitsers, wiens brallerige leider wel nuttig zal zijn om het gepeupel bezig te houden, terwijl hun belangen veilig blijven.

Justitie, Leven en Vertier, Sport, sprankeling en spel, Politiek, Succes

Het verhaal is opgesplitst in vijf ‘boeken’. ‘Justitie’ behandelt de rechtzaak van Martin Krüger en introduceert de meeste personages. ‘Leven en vertier’, ‘Sport, sprankeling en spel’ kan je als de decadente hoofdstukken zien (hoewel, decadentie is de andere rode draad in het hele verhaal).

Daarna volgt het hoofstuk ‘Politiek’, waarna wordt afgesloten met het ‘boek ‘Succes’. Wordt de zaak van Martin Krüger uiteindelijk met ‘succes’ afgesloten? Ja, maar niet op de manier die je zou verwachten en niet op een manier waar je je goed bij voelt. Hoe precies? Lezen dat boek!

Het boek leest zeer vlot, maar er passeren zoveel personages, dat een lijst in bijlage geen luxe zou geweest zijn. Je kan het boek wel lezen per deel (in de juiste volgorde). 634 pagina’s is immers best veel, maar dat lukt echter aardig. Als je je niet stoort aan weer eens een nieuw karakter in het verhaal en je gewoon laat meeslepen door de vertelling, valt de omvang wel mee.

Wie daarentegen altijd precies wil weten wie wie is, kan best een lijstje bij de hand houden. Wat mij bijblijft van dit boek is de ongemakkelijke sfeer die voortdurend op de achtergrond hangt. Kutzner en zijn Ware Duitsers komen er eerder zijdelings in voor, maar voldoende om de toon te zetten. Wat het allemaal zo luguber maakt is uiteraard dat je als lezer weet wat er later is gekomen is, van 1933 tot 1944. Het boek voelt alleen al daarom zeer onwezenlijk aan.

Een tweede leven voor een verbrand boek

Feuchtwanger ging er zelf van uit dat het fenomeen van de nazi’s op zich erg genoeg was, maar waarschijnlijk over zijn hoogtepunt heen zou zijn in 1924. Van een verkeerde inschatting gesproken. Je kan het hem niet kwalijk nemen. Toen hij dit schreef was het verre van duidelijk dat Hitler en zijn NSDAP iets zouden worden.

Ik heb zelden een zo gepaste coverfoto gezien als voor dit boek. Een groep vrouwen staat langs de kant van de weg, de rechterarm in de hoogte, terwijl iets of iemand passeert. Een agent kijkt breed lachend toe. De sfeer is eerder ontspannen, vanzelfsprekend, helemaal niet bedreigend …

Na de Tweede Wereldoorlog werd het boek in 1948 in Duitsland heruitgegeven en vertaald naar het Nederlands. Dit is de herziene, oorspronkelijke vertaling van Anthonie Donker van dat jaar. Deze recensie is gebaseerd op de nieuwe uitgave door Wereldbibliotheek van 2012.

Wie zijn geschiedenis niet kent, is gedoemd ze te herhalen. Dit boek lezen, geeft je de kans die fout niet te maken. Onmisbare literatuur.