De Oekraïense politieke crisis gaat door. Betogers bezetten overheidsgebouwen. De president geeft niet toe en antwoordt met harde repressie. Het lijkt een zoveelste herhaling te worden van de ‘revoluties’ van de voorbije jaren. DeWereldMorgen.be had een gesprek met hoogleraar Hans Oversloot (Universiteit Leiden) over de diepere oorzaken.
Van bij het ontstaan van de Oekraïense staat, eerst als onderdeel van de Sovjet-Unie en later als onafhankelijk land, zat het ‘land’ met een fundamenteel probleem. De grenzen van Oekraïne komen niet overeen met het gebied waar het Oekraiense volk woont. In het oosten wonen etnische Russen, die – ook al zijn ze Oekraiense staatsburgers – cultureel, politiek en economisch nauw aansluiten bij de Russische ‘buren’. Zij blijven tot vandaag ook grotendeels Russisch spreken.
Stalins erfenis
Onder Stalin werd de collectivisatie van de landbouw opgelegd. Dat gebeurde niet bepaald met zachte hand. Oekraïne was de graanschuur van de Sovjet-Unie. Tijdens die collectivisatie werden ontelbare Oekraieners uitgehongerd, duizenden lieten het leven in erbarmelijke omstandigheden, terwijl hun graanvoorraden naar het oosten werden afgevoerd. Het juiste dodental werd nooit bekend, maar zelfs de meest conservatieve cijfers zijn fenomenaal hoog.
Ook in het zuiden van Oekraïne aan de Zwarte Zee zijn ‘Russen’ zeer aanwezig. Hier gaat het zowel om ‘autochtone’ als om ‘geïmporteerde’ Russen, die samen met de Sovjet-vloot in Sebastopol naar de regio kwamen wonen. Die ‘geïmporteerde’ Russen leven daar ondertussen ook al meerdere generaties.
De Tweede Wereldoorlog
Tijdens de Tweede Wereldoorlog was de aanhorigheid van de Oekraïeners in grote mate verdeeld over die oostelijk/westelijke breuklijn. Veel meer collaboratie met de Duitse bezetter in het westen, veel meer verzet en keiharde repressie in het oosten van het land. Het was geen absolute breuklijn, maar de overwegende tendenzen waren duidelijk.
Net als in vele andere ex-Oostblok- en ex-Sovjet-Unie-landen leeft er tot vandaag een actieve fascistische beweging in Oekraïne. In aantallen zijn ze niet zo groot, maar ze zijn zeer assertief en zeer aanwezig. De gêne die in West-Europa lang bestond – en in grote mate nog bestaat – voor het openlijk vertonen van hakenkruisen en andere fasicstische kentekens en symbolen, kent men daar niet. Openlijk demonstreren met fascistische leuzen is in het westen van Oekraïne niet uitzonderlijk.
“De weerzin voor Moskou in het oosten is om historische redenen wel begrijpelijk maar heeft ook bepaald onfrisse kanten”, volgens professor Oversloot. “Toch kan je de zaak niet zomaar alleen in oost versus west, Oekraïens versus Russisch opdelen. Zo eenvoudig ligt het niet.”
Moeizame onafhankelijkheid
Na de ontbinding van de Sovjet-Unie maar reeds voor de formele onafhankelijkheid in 1991 werd in Oekraïne een referendum gehouden. Meer dan 90 procent van de bevolking nam er aan deel. Daarvan stemde meer dan 90 procent voor onafhankelijkheid. “Ook veel ‘Russen’ in het oosten stemden dus voor afscheiding van Moskou. Dat had ondermeer te maken met de vrees voor een staatsgreep in Kiev, naar analogie met de (mislukte) staatsgreep in Moskou tegen Gorbatsjov.” aldus Oversloot.
Oekraïne heeft bij zijn onafhankelijkheid een aantal toegevingen onderhandeld met Rusland. Zo is Sebastopol de thuishaven gebleven van de nu ‘Russische’ marine in de Zwarte Zee. De Sovjetkernwapens, die in Oekraïne gestationeerd waren, werden na onderhandelingen teruggetrokken naar Rusland.
Politieke vaudeville
De nieuwe politieke elite van Oekraïne sinds de onafhankelijkheid blinkt niet bepaald uit in principiële standvastigheid. De eerste twee presidenten Kravchuk en Kuchma wisselden even gemakkelijk van kant als van jas. Kuchma’s aangeduide opvolger Janoekovitsj werd ‘verkozen’ als president in 2005 maar moest na massale protesten tegen de verkiezingsfraude de baan ruimen voor nieuwe verkiezingen en voor de door het westen gesteunde Joeshchenko.
Die deed het bijzonder slecht en behaalde zes jaar later als zetelend president nog amper 5 procent van de stemmen, terwijl Janoekovitsj het nu wel nipt haalde tegen nieuwe uitdager Julia Timoshenko.
Zowel Janoekovitsj als Joeshchenko waren eerder al mininster en eerste minister onder president Kuchma geweest. Janoekovitsj was zelfs eerste minister onder president Joeshchenko, dus onder de president die hem had verslagen.
Julia Timoshenko was zowel viceeerste minister onder Kuchma als eerste minister onder president Joeshchenko en daarna oppositieleider tegen hem. Met ideologische principes had dat bitter weinig te maken. De politieke elite van Oekraïne is het om de pure macht te doen, waarbij macht slechts een middel is voor het echte doel, persoonlijke verrijking (en van de uitgebreide clan).
Timoshenko is een van der rijkste vrouwen ter wereld, met onder meer belangen in de gasindustrie. Zij zit voor het ogenblik in de gevangenis voor corruptie. Vriend en vijand is het er over eens dat de echte reden voor het proces haar uitschakeling was als politiek rivaal voor Janoekovitsj. Dat ze corrupt is heeft ze gemeen met de volledige politieke klasse van het land.
Wat corruptie betreft moet president Janoekovitsj trouwens niet voor haar onderdoen. Hij is sinds zijn verkiezing zo gortig te keer gegaan met de staatskas dat zelfs zijn rijke financiers hem hebben laten vallen. Binnen zijn eigen partij heeft hij daardoor ook de meeste steun verloren. Hij maakt zeer weinig kans op een tweede mandaat en vecht nu voor zijn politieke overleving.
Oost-west slingerbeweging
Oekraïne heeft sinds zijn onafhankelijkheid voortdurend geschipperd tussen ‘oost’ en ‘west’, tussen Rusland en Europa. Het drama van het land is dat het beide nodig heeft. Rusland is nog steeds de voornaamste handelspartner, maar economische ontwikkeling en vernieuwing zal vooral vanuit het westen moeten komen.
Alle presidenten, dus ook de huidige, hebben voortdurend geaarzeld tussen beide kanten, zonder ooit een duidelijke keuze te maken. Het absurde van de huidige crisis is dat Janoekovitsj wel degelijk voorstander is van toenadering tot de EU. Onder zijn bestuur werden immers de voorbereidende onderhandelingen afgerond.
Met grote inzichten heeft dat niets te maken. Voor president Janoekovitsj is toenadering tot de EU – net als voor zijn voorganger Joeshchenko – een louter financieel-economische overweging. Hij getuigde tijdens de onderhandelingen trouwens niet altijd van degelijk inzicht in de mogelijkheden. “Op een bepaald ogenblik eiste hij van de EU een steunpakket van 100 miljard euro”, aldus Oversloot, “een megalomaan en compleet irrealistisch bedrag”.
Hij kreeg veel minder, maar toch was de deal zo goed als rond. In feite wachtte nog slechts de plechtige ondertekening van het associatieverdrag met de EU, normaal gezien was dat een plechtige formaliteit. De weigering om toch te tekenen is er zonder twijfel gekomen onder zware druk van Rusland. Die weigering werd de vonk aan het huidig protest. Het zou echter te eenvoudig zijn om dat als de enige reden te zien.
Terechte onvrede
De bevolking van Oekraïne is het slachtoffer van deze corrupte politieke oligarchie, die er tot nu telkens weer in is geslaagd de historische, politieke, sociale, economische gevoelens bij de bevolking uit te buiten voor verkiezingswinst. Na verkiezingen volgde dan telkens weer de ontgoocheling.
Dat is nu niet anders. Europese politici zoals de Duitse minister van buitenlandse zaken stonden recent schouder aan schouder met de leiders van de huidige oppositie. Een nadere blik op de schamele democratische geloofsbrieven van deze personen laat niets aan de verbeelding over. De teleurstelling die gaat komen zit er net als voorheen ingebakken.
Ook nu weer is de Oekraiense bevolking zwaar teleurgesteld in een president die ze vijf jaar geleden nog verkozen hebben (bij verkiezingen die door alle internationale waarnemers – ook de EU – werden erkend). De hierboven al geschetste ressentimenten komen dan weer bovendrijven. De kern van het protest gaat echter over één ding, de onvrede met het politieke regime. In hoeverre de betogers goed geïnformeerd zijn over de neoliberale hervormingen die hen onder de associatie met de EU te wachten staan is verder maar de vraag.
Manipulatie van beide kanten
Politieke krachten, eerst en vooral in Oekraïne zelf, zijn er ook nu weer als de kippen bij om die frustratie uit te buiten en te manipuleren voor eigen gewin. Dezelfde financiële krachten die nu duizenden mobiliseren met geld en middelen zagen er geen graten in om enkele jaren terug tegen diezelfde bevolking keihard op te treden toe hen dat beter uitkwam. President Janoekovitsj krijgt nu dus een koekje van eigen deeg. Julia Timoshenko – wiens foto overal opduikt op de betogingen – is echter geen haar beter.
Russisch president Poetin heeft zich nooit druk gemaakt over de politieke repressie in Oekraïne, de EU wel. Die repressie is inderdaad bikkelhard, arbitrair en politiek geïnspireerd. Dat verandert echter niets aan het feit dat de huidige ‘steun’ van de EU voor deze betogingen zeer dubbelzinnig is. De EU steunt nu immers de oppositie tegen een president wiens verkiezing ze heeft erkend en met wie ze tot over enkele weken tot in de kleinste details heeft onderhandeld over een associatieverdrag.
Dat deed de EU terwijl Timoshenko gevangen bleef. Het is klaar als een klontje dat Julia Timoshenko een politieke gevangene is en zonder twijfel wordt ze daar zeer slecht behandeld. Dat geldt echter voor elke Oekraiener die in de gevangenis belandt, ook toen zij zelf lid was van de regering en iet aarzelde politieke tegenstanders te laten oppakken.
Om haar nu zomaar te zien als het boegbeeld van de democratie in Oekraïne is kortzichtigheid en wishful thinking op zijn best, misdadige schijnheiligheid op zijn slechtst.
In woorden heeft de EU weliswaar meermaals haar vrijlating geëist (of haar overbrenging voor verzorging naar een Duits hospitaal), maar in de feiten werd daar nooit hard op aangedrongen. Het stond de onderhandelingen voor het associatieverdrag nooit in de weg.
Een compromis?
Op dit ogenblik is een vreedzame, politieke oplossing verder af dan ooit. De Oekraiense bevolking heeft de keuze tussen de pest en de cholera. De EU en Rusland hebben elk hun ziekte gekozen.
Komt het tot een economische oorlog tussen de EU en Rusland over Oekraïne? Stoere taal komt er zeker en een ongecontroleerde ontsporing mag je niet uitsluiten. Rusland heeft echter al meer getoond dat het uiteindelijk altijd voor zijn economische baten eerst kiest. Goede economische relaties met de EU horen daar bij.
De EU mag ondertussen echter niet het belang onderschatten dat Rusland hecht aan het behoud van enige politieke controle over de bufferstaat die Oekraïne nog altijd is. Een compromis is nog altijd mogelijk. Zelfs Rusland is immers gebaat bij economische ontwikkeling van Oekraïne. In de huidige omstandigheden is een kortetermijnoplossing echter zeer onwaarschijnlijk.