‘De ontheemden’ van de Libanees-Franse auteur Amin Maalouf geeft de lezer de kans na te denken over het belang van vriendschap, liefde, trouw maar ook verraad en wraak. Personages met menselijke kwaliteiten en gebreken maken dit boek aangenaam, herkenbaar en zeer geloofwaardig.

De auteur

Amin Maalouf (1949) studeerde sociologie en economie in zijn geboorteland Libanon, werd journalist tot hij in 1976 tijdens de burgeroorlog het land moest uitvluchten. Sindsdien leeft hij in Frankrijk. Daar werkte hij als journalist voor een economisch maandblad en voor het tijdschrijft Jeune Afrique.

In 1983 verschijnt zijn eerste boek Les croisades vues par les Arabes, vertaald als ‘Rovers, Christenhonden, Vrouwenschenners. De kruistochten in Arabische kronieken‘. Echte bekendheid verwerft hij met ‘Leo Africanus‘ in 1986. Met zijn vijfde boek ‘Les échelles du Levant‘ in 1996 schrijft hij voor het eerst over zijn geboorteland. Hij publiceerde ook vier bundels essays en componeerde vier hedendaagse opera’s.

In 2008 was hij voorzitter van een werkgroep voor de Europese Commissie die een rapport opstelde over het belang van meertaligheid. ‘De ontheemden‘ is zijn achtste roman.

‘Gedesoriënteerde’ ontheemden

Zelf koos Maalouf als titel voor zijn boek ‘Les désorientés‘, wat niet helemaal hetzelfde betekent als ‘De ontheemden‘. Die Franse titel is een fijnzinnige woordspeling. Het Franse woord ‘désorienté‘ betekent gedesoriënteerd zijn, de weg kwijt, verloren gelopen … de letterlijke betekenis is het ‘oosten’ kwijt zijn (l’orient is ‘het oosten’).

Dit gaat over mensen die dat ‘oosten’ ontvlucht zijn en zo ‘gedesoriënteerd’ raakten. Toch dekt de Nederlandstalige titel ook zeer goed het verhaal.

Naar aanleiding van een lid van de vriendenkring uit hun jeugd komen een aantal mensen terug samen in hun ‘land’, dat nooit met naam wordt genoemd. Dat land bevindt zich overduidelijk ergens in Noord-Afrika of het Nabije Oosten en is Arabisch. Dat land is niet Libië, Algerije, Israël/Palestina of Jordanië, want daar gaan enkele personages tijdens het verhaal vanuit het ‘land’ naar toe.

Uit Maaloufs vertelling blijkt het om een land te gaan, dat overwegend islamitisch is, maar ook de thuishaven is van meerdere christelijke religies en een kleine Joodse gemeenschap. Dat kan dus bijna niet anders dan zijn eigen geboorteland Libanon zijn.

De vriendenkring die een centrale rol speelt in het boek is een klein caleidoscoop van Libanon, praktiserende gelovigen en passieve atheïsten, moslims, christenen, Joden en één homoseksueel. Iedereen weet dat wel, maar niemand spreekt het uit, ook het hoofdpersonage zelf niet. Later heeft dat éne taboe verstrekkende gevolgen tijdens de burgeroorlog.

Het gaat immers om een land dat een moorddadige burgeroorlog heeft gekend. Dat is de reden waarom de vriendenkring van Adam, het hoofdpersonage, uit elkaar is gespat. HIj was één van de eersten om voor dat conflict zijn land te ontvluchten, waarna de meeste anderen volgden en elkaar geleidelijk uit het oog verloren. Enkelen blijven echter achter. Zij bekijken de ‘vluchters’ nu met kritische ogen.

Het overlijden van één van die ‘achterblijvers’ in het ‘land’ is de reden voor Adam om terug te gaan. Dat doet hij op verzoek van zijn stervende ‘vriend’, of liever van zijn vrouw, die bij Adams aankomst echter al weduwe is.

Het duurt een tijdje voor je weet waarom, maar eigenlijk was die overleden ‘vriend’ al jaren uit de vriendenkring verbannen en verstoten, om iets dat hij in de context van de burgeroorlog misdaan heeft. Wat precies kom je pas geleidelijk aan te weten.

Verre vrienden vinden elkaar weer

Zijn weduwe vraagt aan Adam om de vriendenkring van toen opnieuw te laten samenkomen. Dat doet Adam aanvankelijk niet van harte. Hij weet dat zijn meeste vrienden dezelfde idee hebben over hun voormalige ‘vriend’. In het hotel van een andere vriendin van de kring van toen schrijft hij zijn bedenkingen neer. Die bedenkingen zijn in feite zoveel flashbacks waarin de andere vrienden hun plaats krijgen in dat verleden en waarin die vriendenkring vorm krijgt.

Zijn herinneringen aan de vele gesprekken die ze onder elkaar hadden, toen ze nog samen in hun land, in hun stad woonden, zijn even zovele aanleidingen om over een reeks thema’s te filosoferen. Een terugkerend motief is de tweespalt tussen de christelijke en de islamitische beschaving, de Europese vooroordelen tegenover Arabieren, maar evengoed de extremistische ontsporingen van de voorbije decennia. Ook over Israël en Palestina discussiëren de vrienden met elkaar.

Vandaag zien de vrienden de dingen niet meer zoals vijfentwintig jaar geleden. ” … ik begreep dat het van fundamenteel belang is dat we altijd moeten bedenken dat mensen in een bepaalde tijd sommige dingen niet kunnen zien. Ook in onze eigen tijd natuurlijk. Wij zien dingen die onze voorouders niet zagen, maar er zijn ook dingen die zij zagen en wij niet…”

Omdat hij al zolang in Frankrijk woont (net als Maalouf) wordt hij bij het weerzien door de blijvers zelfs een beetje als een ‘Europeaan’ gezien.

Tussendoor lees je ook iets over het belang van boeken en van lezen: “Men heeft het vaak over de betovering van boeken. Het kan niet vaak genoeg gezegd worden dat deze tweeledig is. Enerzijds het plezier van het lezen en anderzijds het plezier van erover te praten”.

Tot zijn eigen verbazing slaagt Adam er in de ontheemde vrienden terug naar het vaderland te krijgen voor de gevraagde samenkomst. Hoe ze zullen reageren op de vraag van de weduwe om haar man, hun gevallen vriend, alsnog te rehabiliteren, weet hij nog niet. Ook de lezer komt het niet te weten. Het boek eindigt immers net voor de samenkomst plaatsheeft. Dat blijkt uiteindelijk ook niet essentieel te zijn.

Een kalm boek eindigt verrassend

Amin Maalouf bevestigt met deze roman zijn kwaliteiten als schrijver. Zijn hoofdpersonage is net als hij een schrijver die in Frankrijk leeft nadat hij zijn land op jonge leeftijd kort na zijn studies is ontvlucht. Enige autobiografische elementen zullen er dus onmiskenbaar wel inzitten.

Maalouf weet de lezer mee te slepen in een mooi verhaal dat vriendschap en trouw eert als een essentieel onderdeel van een waardig menselijk bestaan. Hij oordeelt niet over zijn personages. Niemand is helemaal slecht, niemand is helemaal goed, stuk voor stuk zijn zijn personages herkenbare mensen die net door hun gebreken zo aantrekkelijke mensen zijn.

Wat maakt iemand tot wat hij is? Zijn land, zijn volk, zijn taal, zijn familie, zijn vrienden? Of net het gebrek daaraan?

Omstandigheden maken de mens. Een burgeroorlog laat diepe sporen na van leed en verdriet, van wraak, maar daarnaast ook van berusting en aanvaarding. Het leven is niet perfect. Het lezen van dit boek is in ieder geval een aangename manier om een paar uren van dat leven mee door te brengen.

Het einde verloopt allesbehalve zoals je verwacht. Waarom dat zo is, kan je uitvinden door dit boek te lezen.

‘De ontheemden’ wordt door De Geus uitgegeven in samenwerking met Oxfam België en de Nederlandse ontwikkelingsorganisatie Novib. Door dit aaanbod bieden zij minder bekende schrijvers uit niet-westerse landen een podium en een stem in Europa. Je kan alle boeken uitgegeven door De Geus samen met Oxfam Novib vinden op deze website.

Artikel oorspronkelijk verschenen in DeWereldMorgen.be.