Met haar documentaire “9999” eist regisseur Ellen Vermeulen aandacht voor één van de grootste schandalen van de Belgische maatschappij, waar u en ik blijkbaar niet van wakker liggen. Ze toont een wereld die we liever negeren: die van zwakzinnige criminelen achter de tralies.

Het idee voor deze documentaire was eenvoudig. Wat gaat er om in het hoofd van een mens die voor ‘onbepaalde tijd’ achter slot en grendel zit, omdat hij – het gaat in hoofdzaak over mannen – volgens de geijkte maatschappelijke normen ‘niet helemaal juist denkt’, ‘mentaal niet in orde is’, ‘de dingen niet op een rij heeft’, ‘niet helemaal spoort’. Kortom, het eufemistisch jargon is oneindig en dient één doel: we weten met zwakzinnige criminelen geen blijf en willen het liever niet geweten hebben wat er met hen wordt gedaan.

9999, een bizarre titel, tot je weet waarop hij slaat. Deze mensen kennen de einddatum van hun straf niet. Dus staat er op hun dossier 31/12/9999. ‘Straf’ is overigens niet het juiste woord. Dit zijn personen die ooit wel iets hebben misdaan, van heel erg tot triviaal, van het vermoorden van vader en grootvader (‘omdat ik bang was dat ze me zouden laten opsluiten”) tot het dwangmatig bellen van ingebeelde bommeldingen. Ze hebben hun straf al lang uitgezeten of werden nooit voor hun misdrijf veroordeeld, maar ze worden niet vrijgelaten. Ze worden mentaal niet in staat geacht in de maatschappij vrij of zelfstandig te kunnen functioneren.

Een van de protagonisten in 9999 werd ooit tot 8 jaar veroordeeld voor een misdrijf en zit ondertussen al 28 jaar vast, zonder psychische begeleiding, zonder enig uitzicht op vrijlating. Dit is kafkaiaanse absurditeit ten top.

Aanwijzingen

Zwakzinnige criminelen worden door ons rechtssysteem niet verantwoordelijk gesteld voor hun daden. Ze worden dus niet ‘gestraft’, maar van hun vrijheid beroofd om de nodige psychische verzorging te krijgen. Alleen, de verzorging is er niet, er is geen opvang, er zijn geen middelen, geen adequaat personeel, dus moeten ze ‘voorlopig’ in gewone gevangenissen blijven, zoals Merksplas. In heel België zijn ze met 1100.

Vermeulen analyseert niet, geeft geen expliciete aanwijzingen, spreekt niet met de verzorgers of met de bewakers, maar toont alleen de gevangenen in hun cellen, in de slaapzaal van de medische afdeling, de kantine, de gangen, de douches. Alleen zij komen aan het woord.

Dat dit mensen met mentale problemen zijn is overduidelijk, het repetitief gedrag, het voortdurend herhalen van dezelfde zinnen, de onsamenhangende redeneringen… Je hebt aanvankelijk de neiging om het correct te vinden dat deze mensen best niet zomaar vrij rondlopen, tot je wat meer inzicht krijgt in wat er echt aan de hand is.

Geen enkele van deze mentaal zwakzinnige (ex-)criminelen krijgt psychiatrische begeleiding, al jaren lang. Alleen routineuze leegheid is hun deel. In hun cellen hebben ze niet eens een wc, slechts een emmer (met deksel) die ze éénmaal per dag zelf mogen ledigen en kuisen. Voor het overige, geen activiteiten, alleen verveling. Jarenlang in een kooi zonder vooruitzicht op vrijheid – de meest primaire impuls van elk menselijk wezen. Wat is hier oorzaak en gevolg van mentale ontreddering?

Bijstand

Dit is zonder meer één van de grofste schandalen van de Belgische maatschappij. België werd hiervoor reeds meermaals veroordeeld door het Europese Hof voor de Rechten van de Mens. Aanzienlijke boetes werden betaald. Met dat geld had men ook psychiatrische bijstand kunnen verlenen.

Waarom? Voor de politieke machthebbers van dit land gaat het om slechts 1100 mensen – die niet eens mogen stemmen. De minister van Justitie doet voorstellen, legt uit en houdt zich daarna met andere problemen bezig. Slechts enkele volhardende parlementsleden klagen deze wantoestand op geregelde tijdstippen aan. Hun collega’s kijken meewarig toe. Slechts enkele leden van het justitie-apparaat blijven onvermoeid aan de kar trekken.

Het is echter te gemakkelijk om het bij die analyse te laten. De echte reden voor dit schandaal ligt dieper, bij elk van ons. Wij – de publieke opinie – liggen hier niet wakker van. Pas op de dag dat wij zeggen dat dit niet kan in de 21ste eeuw, zal dit veranderen. Voorlopig is dat niet zo. Zolang u en ik dit niet massaal aanklagen, zal de overheid geen keuzes maken, zullen de media er geen tijd aan verliezen. Dit begint en eindigt dus met ons.

9999 is een prachtig initiatief van Ellen Vermeulen en haar team. Zij was aanwezig in de zaal na de vertoning en verhoogde met haar pleidooi de urgentie van dit schrijnende verhaal. Hoelang nog?

9999, Nederlands en Frans met Engelse ondertitels, 1u20, werd op zondag 4 mei gedraaid op DOCVILLE 2014, het internationaal Documentaire Filmfestival van Leuven.

Contactgegevens van de makers: Bram Crols & Mark Daems, Associate Directors, Helmstraat 139a, 2140 Antwerpen, telefoon 03.2366663, bram@adirector.be

Lees ook het interview Minister van Justitie: geef gerecht middelen voor effectieve internering met Henri Heimans, voorzitter van de Kamer van Inbeschuldigingstelling bij het Hof van Beroep in Gent en Voorzitter van de Commissie tot Bescherming van de Maatschappij bij de gevangenis van Gent. Hij werkte mee aan de totstandkoming van deze documentaire.

Artikel oorspronkelijk verschenen in DeWereldMorgen.be.