Rusland verwittigde de VS op 22-23 januari 2008 dat overname van Oekraïne door EU en NAVO niet zou geduld worden. Minister van Buitenlandse Zaken Lavrov verklaarde dat toen in niet mis te verstane bewoordingen. Pro-Russisch nationalisme in zuiden en oosten Oekraïne was het voorspelbare gevolg van de machtsgreep in Kiev.

De recente referenda in de provincies Donetsk en Loehansk in het oosten van Oekraïne gaven de verwachte resultaten. Een grote meerderheid van de deelnemers stemde voor een eigen volksrepubliek. Deze referenda beantwoordden niet aan de internationale vereisten om als legitiem aanvaard te worden (net zomin als in de Krim).

Geen goede kant aan dit conflict

Het valt echter ten zeerste te betwijfelen dat Rusland nu dezelfde beslissing zal nemen als na het referendum in de Krim. Russisch president Poetin had immers aangeraden deze referenda uit te stellen. Of hij dat meende of niet, hij zei het wel. Dat geeft hem nu de mogelijkheid om zich afzijdig te houden, in tegenstelling tot de snelle Russische actie in de Krim.

In een interview met The RealNews.com op 11 mei 2014 beweerde Leo Panich, professor politieke wetenschappen aan de York University in Toronto, dat er geen goede kant aan dit conflict bestaat:

“Aan de ene kant heb je de VS die Oekraïne de NAVO wil binnenloodsen om zo Rusland verder te omcirkelen en de westerse media die verbazend eenzijdig berichten over wat zij de ‘Russische agressie’ noemen. Aan de andere kant heb je de Russische oligarchen en het autoritaire Kremlin. Aan de ene kant heb je extreem-rechts nationalisme in het westen van Oekraïne, aan de andere kant de wedergeboorte van Russisch nationalisme oude stijl.”

Panich volgt de stelling niet die ervan uitgaat, dat de VS de recente golf van Oekraïens nationalisme in het westen gecreëerd heeft. Dat extremisme was al aanwezig, lang voor het recente conflict. De protesten van begin 2014 waren voor deze fanatici echter de uitgelezen kans om uit de marginaliteit te treden, zich politiek te positioneren en zich onmisbaar te maken voor de nieuwe regering in Kiev. Zij zijn een fenomeen dat de VS en de EU niet in handen hebben en dat nu in hun gezicht dreigt te ontploffen. Rusland zit in feite met een gelijkaardig losgeslagen probleem in het oosten.

Amerikaanse en Russische oligarchen

De fundamentele oorzaak van dit conflict is volgens Panich de ambitie van de Amerikaanse elite om de enige supermacht te wereld te zijn en te blijven. Wat Rusland in Oekraïne (maar ook in Syrië) doet, is die visie uitdagen. Volgens Panich zijn de VS echter niet bereid om hier een oorlog voor te beginnen, onder meer omdat er in Oekraïne te weinig financieel profijt zit voor de VS. Voor de EU ligt dat daarentegen helemaal anders.

Men is in Washington echter wel bezorgd over het imagoverlies dat de VS nu lijdt, vooral tegenover de bondgenoten in Azië. Het probleem voor de extreme militaristen in Washington is ondertussen dat de Amerikaanse economische oligarchen meer geïnteresseerd zijn in de continuïteit van het economisch systeem dan in militaire suprematie. Dat geldt evengoed voor de Russische en Oekraïense oligarchen. Zij zijn eveneens veel meer geneigd tot politieke flexibiliteit.

Ook dat is niet zo eenduidig, want een groot deel van hun economische macht is tegelijk een afgeleide van de militaire slagkracht van hun land. De Oekraïense oligarchen staan daarbij uiteraard in de zwakste positie. Voor het ogenblik gedragen zij zich eerder pro-westers, maar het recente verleden heeft voldoende aangetoond, dat zij zich niet te beroerd voelen om snel van kant te wisselen als hen dat zo uitkomt.

Rusland is daarnaast  afhankelijk van de militaire industrie in het oosten van Oekraïne voor een aanzienlijk deel van zijn bewapening. Ook al wil noch de VS noch Rusland een oorlog, dit explosieve mengsel van tegengestelde belangen, onverwachte wendingen en extremistische krachten, die aan hun controle ontsnappen, maakt dit conflict op korte en lange termijn onvoorspelbaar en ontvlambaar.

Geen Krim-scenario voor oosten Oekraïne

Het relatieve succes van de referenda in twee oostelijke provincies van Oekraïne is te wijten aan een combinatie van drie factoren:

1. de afkeuring van de staatsgreep tegen verkozen president Janoekovitsj, die zijn aanhang vooral in het oosten en het zuiden had en in 2010 de internationaal erkende verkiezingen had gewonnen;
2. de afkeer en angst voor de extreem-rechtse (en openlijk anti-etnisch-Russische-Oekraïeners) figuren op topfuncties in het veiligheids- en inlichtingenapparaat in Kiev (en de beslissing van de nieuwe regering om het Russisch als officiële taal af te schaffen);
3. de verontwaardiging over de militaire operaties van Kiev, waarbij vele doden vielen en vooral over de slachtpartij in Odessa, waartegen niet werd opgetreden (en die door vanuit Kiev opererende media verbazingwekkend snel werd weggemoffeld).

Dit maakt dat heel wat mensen in het oosten van Oekraïne, die tot voor kort nauwelijks politiek actief waren – het leven in het oosten was er sociaal en economisch beter dan in de rest van het land – en niet eens aan de protestacties van de voorbije weken hadden deelgenomen, nu toch voor afscheiding hebben gekozen.

Dat laatste gebeurde dus in weerwil van het feit dat echt pro-Russisch nationalisme in feite een zeer kleine basis heeft onder de etnisch Russische bevolking.

Bovendien wordt de term ‘volksrepubliek’ door de bevolking begrepen in zijn historische betekenis. Dat houdt in dat ‘volksrepubliek’ evengoed een onderdeel van een groter federaal geheel (zoals in de voormalige Sovjet-Unie) kan betekenen als een onafhankelijke staat. Gevraagd naar de redenen waarom ze voor ‘zelfbeschikking’ stemden, valt het op dat de deelnemers bijna nooit het verlangen naar vereniging met Rusland aanhaalden als argument voor hun ja-stem.

De meeste ja-stemmers zeiden dat ze een einde aan het conflict willen, dat ze de regering in Kiev niet vertrouwen, dat ze willen protesteren tegen de ’terreur’ van de Oekraïense politie en leger in het oosten, dat ze bang zijn voor de geplande anti-sociale besparingsplannen van het IMF, en voor de sluiting van hun fabrieken en/of overname door Europese bedrijven.

Reeds zes jaar voorspeld

Uit een door WikiLeaks openbaar gemaakt rapport blijkt dat wat nu gebeurt perfect voorspelbaar was. Dit rapport werd geschreven door toenmalig Amerikaans ambassadeur William J. Burns op 1 februari 2008. Zijn verslag betrof gesprekken met Russisch minister van Buitenlandse Zaken Lavrov en zijn medewerkers op 22 en 23 januari 2008:

• Lavrov beschouwde elke verdere uitbreiding van de NAVO naar het oosten als een militaire bedreiging, vooral wat betreft Oekraïne en Georgië;
• hij drukte de vrees uit dat een dergelijke uitbreiding Oekraïne zou in twee splitsen op een gewelddadige manier en dat Rusland zich verplicht zou zien in een eventuele burgeroorlog tussenbeide te komen;
• een eventuele toetreding van Oekraïne tot de NAVO zou een enorme impact hebben op de Oekraïense militaire industrie in het oosten, die bijna uitsluitend voor Rusland produceert, en op de tienduizenden Russisch-Oekraïense familiebanden;
• een toetreding tot de NAVO zou volgens Lavrov dus leiden tot langdurige instabiliteit en tot separatistische provocaties in bepaalde regio’s van Oekraïne, omdat de anti-NAVO-gevoelens daar zeer groot zijn;
• bovendien zou de toenadering tot de NAVO een grote impact hebben op de economische relaties van Rusland met Oekraïne, en als gevolg daarvan op tienduizenden Oekraïners die in Rusland werken;
• Lavrov nam nota van de intentieverklaringen van de NAVO dat hun plannen niet gericht zouden zijn tegen Rusland, maar voegde eraan toe dat Rusland deze initiatieven van de NAVO niet beoordeelde op hun intenties maar op hun potentieel;
• tevens meldde hij de NAVO geen geschikt instrument te vinden voor het ondersteunen van democratie;
• Rusland wenste zich strikt te houden aan de afspraken van het vriendschapsverdrag van 1997 met Oekraïne, waarbij beide staten zich engageerden “om zich te weerhouden van deelname aan of steun voor eender welke acties die in staat waren om de veiligheid van de andere (verdrags)partner in gevaar te brengen”;
• ten slotte zou een toetreding van Oekraïne tot de NAVO er kunnen toe leiden dat Rusland zich zou terugtrekken uit het CFE-verdrag van 1990 (dat wederzijdse limieten stelt voor de conventionele strijdkrachten) en uit het INF-verdrag van 1987 (dat de geleidelijke verwijdering van korte-afstandsraketten en middellange-afstandsraketten overeenkwam, zowel voor dragers van conventionele als kernwapens).
  

  Conclusie

De autoriteiten van de VS en de EU wisten sinds 2008 dat een eenzijdige en niet met Rusland onderhandelde poging om Oekraïne in het westerse kamp te krijgen het risico inhield van een nieuwe Koude Oorlog. Rusland was met andere woorden altijd zeer open over zijn plannen als een dergelijk scenario zich zou voordoen.

De huidige Russische reacties op de crisis in Oekraïne zijn geen verrassende koerswijzigingen of de ambitieuze grillen van een dictator, maar de consequente uitvoering van een openlijk uitgesproken buitenlands beleid ten bate van de Russische belangen, zoals die door de Russische regering worden gepercipieerd.

Artikel oorspronkelijk verschenen in DeWereldMorgen.be.