In 1927 publiceerde Noors schrijver Knut Hamsun ‘Zwervers I’ en ‘Zwervers II’, zeven jaar nadat hij de Nobelprijs voor de Literatuur had gewonnen. Pas in 2014 werd beide boeken vertaald en samen als één boek gepubliceerd. Hamsun was één van de meest vernieuwende literaire stilisten van de twintigste eeuw.
Knut Hamsun (1859-1952) was allesbehalve voorbestemd voor een carrière in de literatuur. Op negenjarige leeftijd werd hij van zijn ouders gescheiden. Zes jaar later vluchtte hij weg van zijn oom die hem mishandelde en uitbuitte. Daarna zwierf hij van het ene baantje naar het andere, waarbij hij ook enkele jaren in de VS doorbracht.
Op zeventienjarige leeftijd begon hij te schrijven. Zijn eerste inspiratie haalde hij uit zijn eigen onzekere bestaan. Aanvankelijk bootste hij vooral de stijl van IJslandse sagavertellers na. Hij begon stilaan een eigen stijl te ontwikkelen en op 31-jarige leeftijd brak hij door met Honger. In dit werk beschreef hij het harde leven in de Noorse hoofdstad Kristiania (het latere Oslo).
Een thema dat steeds weerkeerde in zijn oeuvre, was dat van de zwerver die altijd het hoofdpersonage is en tussen steden en dorpen reist zonder ooit wortel te schieten. Naast zijn romans publiceerde Hamsun kortverhalen, essays, dichtbundels en theaterstukken en schreef hij artikels in Noorse kranten. In Noorwegen zijn zijn boeken nog steeds zeer populair.
Politiek onsamenhangend
Getuigden zijn boeken van zijn liefde voor de gewone Noren, voor andere medemensen had hij niet zoveel respect. Hamsun was reactionair, koos de kant van de Boeren tegen de Britten in Zuid-Afrika, was tegenstander van rassenvermenging en antisemiet.
Bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog in 1939 was hij tachtig. Hij was hardhorig geworden en vertoonde de eerste tekenen van dementie. Hij las alleen nog de conservatieve krant Aftenposten die aan de zijde van de Duitsers en de Italianen stond. Duits minister van Propaganda Joseph Goebbels nodigde hem uit bij Hitler. Die werd verrast door Hamsuns onsamenhangend gepraat, maar was vooral woedend over zijn klachten over de gevangenneming van Noorse burgers en over de Noorse collaboratieregering.
Hamsun bekritiseerde echter ook de vervolging van de Joden in Noorwegen en na de oorlog bleek dat hij een aantal Noorse verzetsstrijders had geholpen. Het minste wat je dus kon zeggen was dat zijn politiek gedrag onsamenhangend en inconsequent was. Kort na de oorlog werd hij door gerechtspsychiaters mentaal onbekwaam verklaard en geïnterneerd. Hij stierf in 1952 op 93-jarige leeftijd.
Nog steeds succesvol
In Noorwegen wordt nog steeds gedebatteerd of zijn politiek gedrag al dan niet een gevolg was van zijn geleidelijk toenemende dementie. Ondertussen zijn zijn boeken steeds populair gebleven. In 1996 werd de film Hamsun over zijn leven gedraaid, met Zweeds acteur Max von Sydow in de hoofdrol.
Drie van zijn boeken werden verfilmd: Honger in 1966, Mysteries in 1978 met Rutger Hauer in de hoofdrol en Victoria in 2013. Eveneens drie boeken van Hamsun, Mysteries, Pan en Victoria werden in het Nederlands vertaald. (Noot: ook andere boeken werden ooit vertaald, maar zijn voor het ogenblik niet meer verkrijgbaar)
Zwervers
Zoals de titel aangeeft gaat Zwervers over Hamsuns geliefkoosd thema, de vagebond zonder vaste stek, die overal waar hij toekomt wel snel thuis is maar uiteindelijk nergens thuishoort. Zwervers is het verhaal van Edevart (de Noorse vorm van Edward), een jonge kerel die opgroeit in het kustdorpje Polden in het noorden van Noorwegen. Hij voelt zich niet goed tussen zijn dorpsgenoten. De enige toekomst die hem daar wacht, is die van visser of keuterboer. Armoede is troef. De stad is veraf.
August is een wees op de dool, die van het ene baantje in het andere belandt. Wanneer hij in Polden strandt na een zoveelste mislukte avontuur, bekoort hij Edevart met wilde verhalen over exotische reizen. Edevart vermoedt wel dat een en ander zwaar is aangedikt en soms gewoon verzonnen, maar hij laat zich op sleeptouw nemen door het enthousiasme van zijn nieuwe vriend. Het personage August komt drie jaar later in 1930 terug in Hamsuns boeken August I en August II. (Ook Zwervers werd in het Noors in twee delen gepubliceerd).
Tot verrassing van zowat al zijn dorpsgenoten gaat Edevart met August op reis op één van de schepen die Polden passeren. Op hun reizen komen ze heel wat andere personages tegen. Die hebben allen met elkaar gemeen dat ze een onzeker bestaan verkiezen boven de zekerheid van het dorpsleven.
Verkwanselen
Edevart wordt steeds wantrouwiger over de irrealistische fantasieën van August. Ondertussen leert hij zelf gewiekst de goedgelovigheid van zijn medemens uitbuiten en wordt een succesvol kleinhandelaar. Zo overtreft hij stilaan zijn vriend, die naast een briljant verteller van verzonnen verhalen en een uitstekend accordeonist op dansfeestjes vooral een doelloze dronkelap blijkt te zijn, die er steeds weer in slaagt zijn succes op recordtijd te verkwanselen en terug in de goot te belanden (meestal ook letterlijk).
Op zijn reizen langs de enorm uitgestrekte Noorse kust keert Edevart meermaals terug naar zijn dorp, telkens met het idee dat hij definitief gaat blijven. Hij helpt zijn dorpsgenoten en familie aan het werk door het drogen van vis en stampt een goed draaiende winkel uit de grond. Toch weet August hem telkens weer te overhalen om terug op reis te gaan, telkens met de belofte van een absoluut gegarandeerd schitterende toekomst.
Op één van die tochten leert hij de jonge boerin Lovise Magrite en haar twee kinderen kennen. Tegen beter weten in wordt zij de eerste en enige liefde van zijn leven, ook al blijft zij trouw aan haar leegloper van een man, die haar slecht behandelt en die ze volgt naar het verre Amerika. Ze vinden elkaar jaren later terug. Hoe dat weerzien verloopt, waarom Lovise terugkomt uit de VS en of er wel een happy end volgt, dat kan de lezer ontdekken tijdens Hamsuns mooie beschrijvingen van mensen en hun leefwereld.
Samenhorigheid
Op de achtergrond van Edevarts avonturen is Noorwegen aan het veranderen van een arme vissers- en landbouwersmaatschappij in een moderne kapitalistische samenleving. Dorpelingen leren de geneugten van welvaart kennen, maar verliezen hun innige samenhorigheid.
Je voelt de pracht van de natuur in Hamsuns beschrijvingen, de eenvoud van het leven, maar ook de hardheid van het klimaat en de onzekerheid van het bestaan. Bijgeloof maakt geleidelijk plaats voor rationele verklaring, solidariteit voor eigen gewin. Hamsun beschrijft de voortdurende tweestrijd tussen het verlangen naar iets anders, naar verre reizen en de drang om in het warme nest te blijven, ver van de gevaren van de vijandige buitenwereld.
De auteur beschrijft de hardheid van het boeren- en vissersleven allerminst omfloerst. Toch romantiseert hij hun bestaan, de mensen zijn immers gelukkig omdat ze toch niet beters weten en niets anders behoeven. Ondanks die romantisering van het platteland, maakt Hamsun net hoofdrolspelers van die uitzonderlijke enkelingen die willen breken met dat monotone plattelandsbestaan.
Wie dit boek leest met de ogen van 2014, kiest zonder meer voor de zwervers, voor de uitzonderingen, niet voor de doorsnee mensen. Hamsun is een begenadigd verteller en schrijft zeer mooi. Wie Zwervers uit heeft gelezen, zal naar meer verlangen.
Artikel oorspronkelijk verschenen in DeWereldMorgen.be.