Twee wetenschapshistorici schreven ‘Merchants of Doubt’, over hoe dubieuze wetenschappers ’twijfel zaaien’ ten dienste van economische belangen. Van tabaksrook tot de klimaatopwarming, steeds eisen zij de ‘andere kant van het debat’ op. Zopas verscheen het vervolg ‘The Collapse of Western Civilisation’, een ’terugblik’ vanuit het jaar 2100. Binnenkort verschijnt ook de gelijknamige documentaire.

De wetenschappelijke consensus over de menselijke oorzaak van de opwarming van het klimaat ligt al tientallen jaren vast. Toch komen klimaatontkenners nog steeds aan bod in de media als ‘de andere kant van het debat’. Het zaaien van twijfel over de wetenschappelijke bewijzen voor onaangename feiten gaat terug op een lange traditie, die begon in de jaren 1930 met het ontkennen van het medische gevaar van roken.

Het instructieve precedent van de tabakstrategie

Vandaag is het algemeen geweten dat de grote fabrikanten van sigaretten reeds voor de Tweede Wereldoorlog wisten dat het gebruik van hun product ernstige gezondheidsproblemen veroorzaakte. Toch duurde het tot amper enkele jaren terug voor strenge wetgeving het roken in plaatsen waar mensen samenkomen om te werken (of te eten) verboden werd.

Hoe konden deze bedrijven dit zo lang volhouden? Door het zaaien van twijfel. Roken is slechts één van vele mogelijke oorzaken van kanker en andere ziekten. Waarom zijn er rokers die oud en gezond sterven? Waarom zijn er mensen die nooit roken en toch sterven aan longkanker? De lijst van mogelijke uitvluchten was eindeloos.

In de commerciële media vonden de tabaksbedrijven een gemakkelijke bondgenoot voor hun twijfelstrategie, die slechts één doel had: een openbare erkenning van het verband tussen roken en ziekte zo lang mogelijk uitstellen. Miljoenen werden uitgegeven om ‘onafhankelijke’, neutrale’ instellingen met onschuldig klinkende namen op te richten, die voor ‘objectieve’ artikels zorgden, voor ‘neutrale’ opinies in de kranten.

Grondig onderzoek

Auteurs van Merchants of Doubt zijn Naomi Oreskes, professor wetenschapsgeschiedenis net als medeauteur Erik M. Conway. Afzonderlijk publiceerden zij reeds over de problematiek van de klimaatopwarming en de problemen die wetenschappers ondervinden om hun vaststellingen correct weergegeven te zien in de media.

Heeft de tabaksindustrie uiteindelijk de strijd verloren, toch was hun ervaring met zestig jaar uitstel van executie een nuttige les voor heel wat andere economische actoren. Oreskes en Conway deden een grondige studie van de manier waarop een beperkt aantal wetenschappers erin slaagden de wetenschappelijke adviezen over zure regen, over het gat in de ozonlaag, over de risico’s van een kernoorlog en uiteindelijk over de mens als oorzaak van de opwarming van de aarde telkens weer voor jaren te neutraliseren.

Zij leggen uit hoe dat mogelijk was (en is!). Gesterkt door de ervaring van de tabakslobby hebben enkele wetenschappers gebruik gemaakt van hun status om twijfel te zaaien over de wetenschappelijke waarde van onderzoek dat inging tegen de belangen van grote economische actoren, in hoofdzaak (maar zeker niet exclusief) de petroleumbedrijven.

Wetenschappers en ‘experten’

Deze ‘handelaars in twijfel’ hebben met elkaar gemeen dat ze niet geschoold zijn in de wetenschappelijke materie waar ze kritiek over uiten, terwijl ze handig gebruik maken van de gewoonte in de media om in te spelen op het onterechte vooroordeel dat velen onbewust hebben, namelijk dat mensen die in iets slim zijn, dat waarschijnlijk in andere dingen ook zijn.

De auteurs leggen zeer gedetailleerd uit hoe deze lobbyisten handig misbruik maken van de essentiële eigenschappen van wetenschappelijk onderzoek, namelijk dat wetenschappers nooit zullen beweren absolute zekerheid te hebben. Zij schrijven daarom artikels, recensies, geven interviews, lezingen die alle uiterlijke kenmerken hebben van wetenschappelijkheid (tabellen, referenties, voetnoten…), publiceren in gelijkgestemde denktanks en gebruiken die publicaties dan op hun beurt als referentie in krantencolumns, op persconferenties (zonder er bij te vertellen dat zijzelf of hun collega’s de auteurs zijn). De agenda is telkens dezelfde: twijfel zaaien over de resultaten van wetenschappelijk onderzoek, om de boeman van overheidsregulering af te houden.

Objectieve en neutrale media

Zij maken daarvoor ook handig gebruik van de mythe van de objectieve, neutrale media, die zelf geen ‘standpunt’ horen in te nemen en alle ‘standpunten’ aan bod laten komen. Dat één zijde van het debat staat voor enkele wetenschappers, die niet eens geschoold zijn in de specifieke materie waar ze het over hebben, en de andere zijde staat voor bijna 100 procent wetenschappelijke consensus, wordt daarbij handig verzwegen. Zo krijgen zij gedaan dat in naam van het ogenschijnlijk neutraal klinkende mediaprincipe van evenwichtige berichtgeving in werkelijkheid een gelijke stem wordt gegeven aan opinies die marginaal (en fout) zijn.

“Zij zaaien twijfel, omdat twijfel werkt. Dat komt omdat wij allen meestal een verkeerd beeld hebben van wat wetenschap is en kan doen. Wij denken dat wetenschap zekerheid biedt, dat wetenschappelijk bewijs definitief is.”

Dat is niet zo en is ook nooit zo geweest. Wetenschap is een weergave van een consensus tussen experts op basis van verzamelde kennis en grondig onderzoek van bewijzen.

“De meeste mensen denken dat als je twee visies op een probleem hoort, dat die dan allebei wel een zekere verdienste hebben.” Dat is niet zo. Eén van beide kan compleet fout zijn of totaal niet representatief.

IPCC

De campagnes van deze handelaars in twijfel hadden en hebben groot succes. HetIntergovernmental Panel on Climat Change (IPCC) bundelde het werk van duizenden wetenschappers in tientallen disciplines en kwam tot de conclusie dat de klimaatopwarming een gevolg is van menselijke economische activiteit. Toch slaagden een klein aantal personen er in over deze consensus jarenlang twijfels te zaaien, met slechts één bedoeling in het achterhoofd: eender welke overheidsregulering van de vrije markt ten allen prijze voorkomen.

Het boek concentreert zich vooral op Angelsaksische ‘handelaars in twijfel’. Er komt ook één Europese ‘handelaar in twijfel’ aan bod. De Deen Bjorn Lomborg slaagde er jarenlang in om op basis van verdraaiingen, halve waarheden, vooringenomen selectie van feiten twijfel te zaaien over de noodzaak om op te treden tegen de klimaatopwarming.

Dat de man in wetenschappelijke kringen geen enkele geloofwaardigheid genoot deerde niet. Toen een groep Deense wetenschappers het niet langer kon aanzien, eisten zij dat zijn werk wetenschappelijk zou worden getoetst. De Deense hoge raad voor wetenschappen weigerde, omdat volgens de raad het werk van Lomborg geen wetenschap is en dus niet kan worden getoetst aan wetenschappelijke criteria…

Vrijwaring van de vrije markt

Deze lobbyisten laten zich niet zozeer leiden door persoonlijk gewin (hoewel ze er meestal wel aardig wat aan verdienen). Wat hen drijft is hun toewijding aan de religie van de vrije markt. Klimaatproblemen kunnen alleen aangepakt worden door tussenkomst van overheden in de markt, door het opleggen van regels en beperkingen. Dat kan volgens deze heren (het zijn uitsluitend mannen die in dit boek opdraven) niet. Dus moeten die problemen ontkend worden.

Soms lijkt het lobbywerk van deze heren irrationeel. In de VS is de laatste jaren zwaar campagne gevoerd tegen Rachel Carson. Zij was een pionier van de hedendaagse econoligische beweging, toen zij in 1962 met haar boek Silent Spring gedaan kreeg dat het insecticide DDT definitief werd verboden. Zij zou nu echter een “massamoordenaar” zijn, want door haar schuld sterven vandaag miljoenen mensen in de Derde Wereld aan malaria.

Oreskes en Conway maken van de beweringen over DDT en malaria deskundig brandhout, maar leggen ook uit wat de ware bedoeling is van dergelijke campagnes. Waarom zoveel energie in een verloren strijd steken? Het zaaien van twijfel. Als men er toen in 1962 zo ver naast zat, hoe zit het dan met de ‘zekerheden’ die vandaag worden geponeerd door de hedendaagse strijders voor het klimaat?

Terugblik vanuit 2100

Gesterkt door het succes van hun boek besloten beide auteurs een vervolg te schrijven. Wat staat de wereld te wachten als we verder elke actie blijven uitstellen? Eerder dan opnieuw een wetenschappelijk onderbouwd stuk te schrijven besloten Oreskes en Conway een nieuw literair genre te proberen om hun boodschap over te brengen. Het resultaat werd The Collapse of Western Civilisation (2014).

Sciencefiction gaat over een ingebeelde toekomst. Historische literatuur is het omgekeerde, het verleden ligt vast. Volgens de auteurs hebben ze echter iets essentieel met elkaar gemeen. Beide genres willen het heden begrijpen.

Daarom plaatsten ze zich in de rol van een fictieve historicus in de toekomst die terugblikt op een verleden dat in feite ons heden en mogelijke nabije toekomst is. Ze beelden zich een tijd in waarin China de economische heerschappij heeft overgenomen van de VS en met dezelfde fouten als zijn voorganger de wereld definitief ten gronde richt in het jaar 2093.

Het doembeeld dat ze in dit compacte boekje beschrijven is niet bepaald veelbelovend. Het is zeer vlot geschreven, je denkt bijna dat je echt sciencefiction aan het lezen bent (ik ben een liefhebber van het genre, ik geef graag enige vooringenomenheid toe).

Er staan ook kaartjes in met regio’s die ‘nu’ (in het jaar 2100) onder de zeespiegel liggen. Interessant voor ons, Beneluxers, is dat het allereerste kaartje vooraan dat van onze Lage Landen is, zowat heel Nederland en de Antwerpenaars mogen het vergeten, Brussel daarentegen heeft nog perspectieven, het kan het Oostende van de toekomst worden, Bruxelles-les-Bains.

Na het boek: de documentaire

Filmregisseur Robert Kenner inspireerde zich op het boek van Oreskes en Conway voor een documentaire met dezelfde naam. Merchants of Doubt heb ik gezien in voorpremière op het filmfestival van Gent, maar de documentaire moet nog in roulatie komen. Er worden in de film niet zoveel onderwerpen aangeraakt en eerder wordt gekeken naar visueel vertaalbare onderwerpen.

Toch is deze documentaire meer dan de moeite waard en houdt ze ook los van het boek stand. Enkele interviews met betrokken ‘handelaars in twijfel’ zijn verbijsterend. De betrokkenen komen openlijk uit voor wat ze doen en zijn daar zelfs trots op. Hun ‘handel in twijfel’ dient immers een veel hoger doel dan het klimaat en de overleving van de menselijke soort, dat hogere doel is ‘de vrije markt’, de godsdienst van de 21ste eeuw.

Merchants of Doubt, het boek van 2010, is nog steeds brandend actueel. The Collapse of Western Civilsation (2014) is er een logische aanvulling van en Merchants of Doubt(2014), de documentaire, is even onontbeerlijk.

Met deze twee boeken en documentaire heeft iedereen die zich betrokken voelt bij de strijd tegen de klimaatverandering zeer stevige argumenten in handen om de ‘handelaars in twijfel’ te ontmaskeren.  Dat is nodig, want de klimaatontkenners geven de strijd niet op.

Zie ook de website over het boek Merchants of Doubt en The American Denial of Global Warming, een lezing door Naomi Oreskes:

Artikel oorspronkelijk verschenen in DeWereldMorgen.be.