Recent verscheen de heruitgave van ‘Ver Weg in Europa’ van John Berger, de vertaling van zijn ‘Once in Europa’ van 1983, het tweede deel van zijn cyclus ‘De vrucht van hun arbeid’ over de teloorgang van de traditionele landbouw in Frankrijk. In dit tweede deel brengt Berger verhalen over liefde met de dwingende modernisering van de landbouw als achtergrond. Andermaal een prachtig boek.

Net als in Het Varken Aarde is in Ver Weg in Europa een niet nader bepaalde landelijke regio ergens in Zuidelijk Frankrijk het decor van John Bergers verhalen. Ging het in het eerste boek nog over het leven in het algemeen in de boerendorpen van de jaren 1950 tot nu, dan gaat het nu vooral over de relaties tussen boeren en boerinnen, over hun ideeën over liefde en trouw, over de relativiteit van de eeuwige geromantiseerde liefde.

Boer zoekt boerin

Boeren zijn in Berger’s verhalen veel nuchterder dan stadsmensen als het over de liefde gaat. Praktische overwegingen spelen een aanzienlijke rol in het aangaan van een relatie. Dat betekent echter geenszins dat zij passieloze mensen zouden zijn, integendeel. Het een sluit het ander niet uit.

Het traditionele boerenbestaan staat onder druk, minder en minder jongeren willen het bedrijf van hun ouders overnemen. Bovendien, voor zij die het wel nog willen wordt het vinden van een ‘geschikte’ partner alsmaar moeilijker. Dit zijn echter geen platte ‘Boer zoekt Boerin’-verhalen.

Bergers personages zijn tegelijk hard en kwetsbaar, hard van buiten, zacht van binnen, maar vooral treurig om wat nooit meer komen zal. De modernisering rukt op. Toch zijn deze boeren geen reactionaire dagdromers. In de verhalen duiken bijvoorbeeld de melkcoöperaties op, nog opgericht door de Franse communistische boerenvakbond, een poging om de gewone boeren te beschermen tegen de oneerlijke, onevenwichtige en verpletterende concurrentie van de oprukkende agrobedrijven.

Dat politieke verhaal laat Berger aan bod komen als achtergrond, zonder dat hij het verdedigt of bekritiseert. Zo zie je personages mijmeren over zin en onzin van het leven, terwijl ze de krant van hun communistische ‘boerenbond’ lezen.

Dat zijn verhalen zich in Frankrijk afspelen wordt nooit expliciet gezegd, maar is duidelijk genoeg. Een jonge boer neemt de vrouw die hij – onbekend voor haar – bemint – mee op de moto voor een paar dagen over de grens naar Italië. Er wordt belote gespeeld, koeien gaan naar de alpage, het graan ligt niet op de graanzolder maar in de grenier…

Zweeds-Oekraïense Europeaan

Zijn grote liefde valt echter voor een buitenlandse arbeider in een vervuilende fabriek, die meer en meer boerenzonen verleidt om de stiel te verlaten, maar tegelijk arbeiders aantrekt uit verre landen. Die arbeider is Zweed, maar heeft een Oekraïense naam en noemt Oekraïne zijn ‘echte’ vaderland.

Hij trouwt niet met haar, vermoedelijk heeft hij thuis al een gezin, voor hem geeft ze echter haar veelbelovende studies op. Ze gaat met hem samenwonen tegen alle fatsoenlijkheidregels in. Nog voor hun eerste kindje geboren wordt sterft hij in een gruwelijk arbeidsongeval, slachtoffer van de winsthonger van het bedrijf, dat niets investeert in veiligheid voor zijn werknemers.

Zo rukt de moderniteit op. De boeren zien buitenlandse bosarbeiders passeren die bomen komen omhakken. Die omgehakte bomen worden met helikopters vanuit de onbereikbare bossen op de bergwanden naar de vallei gebracht waar ze op vrachtwagens worden geladen.

Berger’s verhalen kan je los van elkaar lezen, maar komen toch best tot hun recht als je ze na elkaar leest. Personages komen terug in elk verhaal, soms letterlijk, soms in gelijkaardige figuren. Je voelt hoe het dorpsleven achteruitgaat door de verstedelijking, het wegtrekken van de jongeren, de aantrekkingskracht van een ‘nette’ baan. Ver Weg in Europa lezen na zijn vorige Het Varken Aarde voelt heel natuurlijk aan. Deze boeken vormen een geheel.

Berger idealiseert niet. Hij stelt vast, ziet ook bekrompenheden en tekortkomingen. In Bergers verhalen wordt het leven anders, niet per sé beter of slechter. Met de verstikkende sociale druk tot conformiteit van het dorpsleven verdwijnt immers ook al het goede van samenhorigheid en solidariteit, die er niet was vanuit een of ander verheven principe, maar gewoon omdat dat vanzelfsprekend was.

Schilder wordt schrijver

In Ver Weg in Europa geen gedicht voor elk verhaal zoals in Het Varken Aarde, enkel het korte gedicht Liefdes Leer als intro en Hun Spoorwegen als afsluiter. John Berger had aanvankelijk nooit de ambitie om schrijver te worden. Zijn jeugddroom was om als schilder te kunnen leven. Dat lukte niet zo goed, eerst kwamen daarop de gedichten, daarna de verhalen. Dat wat hij zomaar deed bij gebrek aan succes in zijn echte ambitie werd uiteindelijk zijn doorbraak.

Ver Weg in Europa speelt zich af ver weg van het Europa van de verstedelijkte Europeaan maar staat er toch midden in. De geschiedenisboeken staan vol over grote persoonlijkheden en het leven in de steden. Wat op het stille platteland gebeurde was onbekend en onbelangrijk. Het was er gewoon, net goed genoeg om de steden van eten te voorzien en er slecht betaald voor te krijgen. Dat boerenbestaan was echter even belangrijk en essentieel voor het ontstaan van het huidige Europa.

Ver Weg in Europa brengt de mensen tot leven die in de geschiedenisboeken van Europa vergeten werden (en worden).

EU maakte de moderne landbouw

Het traditionele boerenbestaan in John Bergers verhalen werd niet uitgeroeid door een natuurlijke evolutie naar moderne industriële landbouw. Het werd al evenmin door de grote privé-agrobedrijven verwezenlijkt. De modernisering van de Europese landbouw kwam er alleen dankzij massale subsidies voor die bedrijven met belastingsgeld en is allesbehalve een succesverhaal van de privé-sector.

EU-subsidies voor de landbouw, een sector die slechts goed is voor 1,7 procent van de Europese economie, bedragen nog steeds bijna 40 procent van de EU-begroting.

Kritische Klassiekers

De reeks Kritische Klassiekers van uitgeverij Schokland begon met de heruitgave het boek De sfinx van Spanje van Albert Helman, geschreven in 1937. In mooie hardcovers kwamen vervolgens werken van Frans Jozef Degenhardt, Ernst Toller, Max Frisch en anderen.

John Bergers Het Varken Aarde is het elfde boek in de reeks en Ver Weg in Europa het twaalfde. Binnenkort verschijnt ook Sering en Vlag, het derde deel van Bergers cyclus De vrucht van hun arbeid, als dertiende nummer van de reeks Kritische Klassiekers.

John Berger. Ver Weg in Europa. Schokland, de Bilt, 2016 (met een nawoord van Cyrille Offermans). 170 pp. ISBN 978 90 824546