Sofia Lichani is allesbehalve een sociaal bewuste activiste wanneer ze in 2011 gaat solliciteren bij Ryanair. De Ierse luchtvaartmaatschappij is de grootste groeier op de markt en werft voortdurend aan. Haar opleiding als verpleegster, een eerste baan in de sector en een tweede als au pair bevallen haar niet. Sofia sukkelt van het ene in het andere baantje, vindt geen vast werk en wil iets anders wagen. De glamour van een bestaan als luchtvaartstewardess trekt haar wel aan en ze waagt de stap.

“Dank u dat u mijn boek hebt gekozen”

Een aanwerving bij het prestigieuze Air France zit er niet in. Dan maar de gok wagen bij een van de vele ‘lowcost-carriers’ zoals de goedkope luchtvaartbedrijven worden genoemd. Keuze genoeg, er zijn er 27 in Europa. Ryanair is daarvan met stip de allergrootste en bovendien de grootste groeier. Sofia werkte er vijf jaar. Dit is haar verhaal.

“Beste passagiers, mijn naam is Sofie Lichani. Ik heet u ‘welkom aan boord’. Dank u dat u mijn boek hebt gekozen als vakantieliteratuur. U hoeft geen supplementen te betalen terwijl u leest. Ik bied u een reis aan achter de schermen van Ryanair. Ik wens u alvast een aangename leeservaring in mijn gezelschap.”

Aangeworven worden door Ryanair gaat verbazend vlot, een interview van vijf minuten volstaat om een beslissing te krijgen. Sofia kan het bijna niet geloven en is wildenthousiast. Daarna zinkt beetje bij beetje de waarheid in.

Of ze 1400 pond (1800 euro) heeft om de vijf weken opleiding te betalen? Daar komen de eigen kosten bij om vijf weken lang in Londen te verblijven. Het komt er op neer dat ze ongeveer 4000 Britse pond nodig heeft om de opleiding te volgen, zonder garantie op effectieve aanwerving, kosten die bij alle grote luchtvaartmaatschappijen door de werkgever worden gedragen.

Een droomjob! (?)

Eenmaal die klip overwonnen mag ze haar droomjob starten. Eerst wel zelf haar uniform kopen bij de enige leverancier Ryanair en betalen voor de veiligheidspas om de luchthaven op te mogen. De eerste drie maanden zijn stage die niet wordt betaald, alleen een kleine onkostenvergoeding. Je gaat verplicht wonen in een van de ‘basissen’ die Ryanair voor je uitpikt. Verhuizen en woonst huren, daar zorg je zelf voor.

Sofia begint op luchthaven Stansted, een regionale luchthaven op ongeveer 45 kilometer van Londen. Nog een reden waarom Ryanair zo ‘goedkoop’ is. Op de website koop je een ticket naar ‘Londen’, ‘Brussel’, ‘Barcelona’, ‘Rome’, ‘Milaan’. In werkelijkheid kom je in kleine luchthavens zoals Charleroi terecht, ‘Brussels-South’. Sofia kan na enkele maanden in Stansted naar Frankrijk, meer bepaald naar Marseille. De regionale luchthaven Marignane ligt op 25 kilometer van Marseille.

Kleine luchthavens

Ierse Ryanair-baas Michael O’Leary onderhandelt keihard met kleine luchthavens. Dat kan hij blijkbaar goed. Op die regionale luchthavens betaalt hij minder (of helemaal geen) luchthaventaks, de vergoeding die elk luchtvaartbedrijf betaalt voor het gebruik van de infrastructuur, de pistes, de verkeerscontrole, de gebouwen, de bagagesorteerders. Die infrastructuur is door de lokale overheden gebouwd, niet door de privésector.

Sinds kort vliegt Ryanair ook vanuit grotere luchthavens zoals Brussel. Die zijn – vooral ten gevolge van de concurrentie van Ryanair zelf – stukken goedkoper geworden. Bovendien raakt Charleroi ook verzadigd, omwille van de grote toename van… u hebt het al begrepen.

Het grondpersoneel op die luchthavens die voor de inscheping/ontscheping instaat, de bagagisten, de technici, het check-in-personeel moeten uiteraard ook een opleiding volgen. Die wordt georganiseerd én betaald door de lokale overheden, in Charleroi is dat het Waalse Gewest. “Het is dat of we vertrekken.”

Ryanair werd voor die praktijken al veroordeeld, wegens concurrentievervalsing en verdoken overheidssubsidiëring, maar rekt de procedures al jaren. Het juridisch weerwerk van de eigen advocaten is zowat het enige waar O’Leary kosten noch moeite voor spaart (dat en zijn piloten, vliegtuigen zijn dure spullen, die moeten wel heel blijven).

Van A naar B en terug, that’s it

Ryanair spaart ook heel wat kosten omdat de maatschappij enkel korte- en middellange afstandsvluchten aanbiedt. Toestellen en bemanning overnachten nooit – onvoorziene omstandigheden uitgezonderd – op een andere dan de eigen thuisbasis.

Elk toestel doet minstens twee heen- en terugvluchten per dag. Bovendien heeft het bedrijf maar één vliegtuigtype, Boeing 737, tweemotorig werkpaard en meest verkochte passagierstoestel ter wereld. Ryanair heeft ook geen aansluitende vluchten, alleen A naar B, dus geen problemen met gemiste aansluitingen. Elk defect toestel kan direct worden vervangen op elke lijn.

Lowcost personeel

Stewards en stewardessen kregen in Sofia Lichani’s tijd (2011-2015) 400 pond maandloon als beginner. Aanvankelijk werken ze trouwens niet voor Ryanair, maar voor Crewlink. Dat is zogenaamd een bedrijf dat luchtvaartpersoneel ‘verhuurt’. Bovenop het grootste deel van het loon komt van de productiviteitspremie voor de effectief gevlogen vluchturen.

Tijdens dat eerste jaar bij Crewlink kan je op staande voet worden ontslagen zonder één dag vooropzeg, zonder motivatie van je ‘werkgever’ Crewlink. Het loon van de vorige maand wordt pas betaald na de tiende dag van de volgende maand (elf of twaalf dagen later als het weekenddagen zijn). Je veiligheidsbadge verliezen betekent zelf alles regelen om een nieuwe te verkrijgen, ondertussen mag je de luchthaven niet op en kan je dus ook niet werken.

Het arbeidscontract is Iers. Zelf al werkt Sofia zowat haar hele loopbaan vanuit de basis Marseille, zij kan alleen de regels van het Iers arbeidsrecht laten gelden en die zijn zéér liberaal. Vakbondsvertegenwoordiging is onbestaande. Op dat loon draagt ze nauwelijks sociale lasten af, een pensioenregeling is onbestaande (Ryanair heeft nog geen gepensioneerde werknemers, tenzij piloten, maar die worden wél goed betaald, zie hierboven waarom).

Het wordt er niet beter op. Ryanair dringt zijn ‘sociaal model’ op aan de volledige sector en wordt de nieuwe norm, ook bij de grote bedrijven als Air France, Lufthansa, British Airways…

Betaalde en niet-betaalde uren

Dat van die effectief gevlogen uren mag je letterlijk nemen, ondervindt Sofia snel. Het anderhalf uur voor de eerste vlucht ’s morgens of ’s namiddags, het nakijken van het dagschema met de collega’s, het toestel controleren, de keukens, de WC’s aan boord, het nakijken van de inventaris van verkoopproducten zijn geen werkuren. Vertragingen zijn geen werkuren. De teller start op het ogenblik dat het toestel vertrekt op de startbaan en stop bij de landing op de bestemming.

Ontscheping van de passagiers, reinigen van de cabine, voorbereiden van ontscheping en inscheping zijn evenmin getelde uren. Die inscheping is bovendien behoorlijk stresserend voor het personeel. Ryanair doet niet aan zetelreservering (tenzij je extra betaalt – maar zelfs dan is het niet gegarandeerd), wat bij elke vlucht tot duwen en trekken leidt. Dat moet snel worden opgelost want vertraging betekent onbetaalde uren.

Het echte werk begint

Het echte ‘werk’ start aan boord zodra de boordcommandant toelaat dat de passagiers de veiligheidsgordel mogen losmaken. Daarna begint het pas goed. Verkopen, verkopen is de boodschap, alles volgens minutieus uitgetikte en van buiten geleerde schema’s, het kleine percentage van de verkoopwinst is immers essentieel om aan een totaalloon van ongeveer 1200-1500 euro te geraken.

Berekenen van de kassa van de verkoop en updaten van de beschikbare inventaris na elke vlucht is al evenmin betaalde werktijd. Klopt de kassa niet, dan leg je zelf bij en mag je hopen dat het verschil wordt uitgeklaard en dat je je geld misschien terugkrijgt, ooit.

Het uniform was en repareer je zelf op eigen kosten. Een nieuw uniform koop je alleen bij Ryanair, is van slechte kwaliteit en in slechts twee maten, maar betaal je toch duur. Ook aanpassen doe je zelf. Je moet er immers piekfijn uitzien voor de passagiers. Dat helpt immers bij de verkoop aan boord. En altijd glimlachten, tot je kaken in een kramp staan.

Van juwelen tot pizza’s

Zowat alles wordt verkocht aan boord. Van kraslotjes over modelvliegtuigen tot parfums, sigaretten, juwelen, sterke drank, naast voorverpakte broodjes, warme dranken, pizza’s uit de microgolf.

Gesterkt door hun goedkoop ticket denken blijkbaar heel wat passagiers dat er wel wat afkan van de eigen beurs. Het gemiddelde ‘productieniveau’ van verkoop niet halen betekent voor de bemanning niet alleen minder premie maar zelfs boetes. Te dikwijls na elkaar het gemiddelde van de eigen basis niet halen leidt tot een sanctie of tot een verhoor op het hoofdkantoor in Dublin.

Die reis naar Dublin doe je op een van de klapzitjes in de keukens van het toestel of op de derde stoel in de cockpit. Je terugvlucht missen betekent overnachten op eigen kosten. Een te vlot verkopende bemanning is ondertussen niet geliefd bij de collega’s, want dat haalt het gemiddelde omhoog…

Een ongeval aan boord – uitschuiven op de trap in de regen is een topper – , daar draai je zelf voor op. Niet werken met verstuikte voet en je krijgt alleen nog het basisloon van 400 pond uitbetaald. Je ‘vliegt’ immers niet, zie je contract. Je voet verstuiken thuis is brute pech, dan krijg je helemaal niets.

Ryanair werkt alleen met de eigen uitschuifbare trappen van het toestel, dat bespaart kosten. Die zijn smal en allesbehalve comfortabel, zeker voor oudere passagiers. Als passagiers vallen, draaien ze er zelf voor op. In het goedkope ticket van Ryanair is geen medische opvang voorzien voor ongevallen aan boord.

“Watch out for the mystery passenger”

De stress wordt bewust hoog gehouden. Op elke vlucht kan er een ‘mystery passenger’ zitten, een personeelslid van een andere basis dat de prestaties van de collega’s controleert. Wie er een paar jaren dienst op heeft, wordt er toe ‘uitgenodigd’ het bij anderen te doen. Te gunstige rapporten indienen is echter riskant, want ook de controleur wordt gecontroleerd.

Sofia Lichani heeft een vlot leesbaar boek geschreven, samen met journalist Thomas Rabino. Het is geen permanente klaagzang, prettige anekdotes passeren de revue en de wantoestanden worden bijna lukraak vermeld als een fait divers.

De gelatenheid van het personeel over het gebrek aan sociale rechten leidt af en toe tot wrange humor onder de collega’s. Soms is het boek wel nogal anekdotisch. Dit is geen gedreven, doordacht sociaal pleidooi. Het leest bijna als een… wel ja, als een ontspannend romannetje uit een boekenstand op de luchthaven. Het maakt haar verhaal echter zeer geloofwaardig. Dit is geen opdringerig verhaal.

De paradox van Ryanair

Sofia Lichani schrijft niet belerend of vermanend, Ze laat de lezer zelf zijn/haar conclusies trekken. Ze besluit haar boek met de Ryanair-paradox: dit is een bedrijf dat pretendeert het reizen per vliegtuig te democratiseren, maar doet dat met massale overheidssubsidies (d.w.z. met uw belastinggeld) en zwaar onderbetaald en overwerkt personeel, waarmee ze de concurrentie op de knieën dwingt en ook hen verplicht tot dezelfde praktijken. Ryanair zelf noemt dat zijn ‘sociale missie’…

Moraal van het verhaal: vlieg beter niet – of vlieg helemaal niet – met dit soort ‘wanbedrijven’. Als het niet anders kan of als je echt wel die goedkope tickets wil, wees dan tenminste elementair beleefd met het personeel. Volg hun instructies zonder morren op. Val hen niet voortdurend lastig voor kleine prutsen.

Vergeet vooral niet, zij betalen met hun lowcostloon en hun slechte werkomstandigheden een deel van jouw ticket.

Sofia’s verhaal gaat over het kabinepersoneel. Hetzelfde geldt echter ook voor al het grondpersoneel op de luchthavens. Nog een kleine suggestie. Dring uw vrolijke vakantiejolijt niet op. Voor hen is het een gewone werkdag, zij werken elke dag voor mensen als u. Dat doen ze zo goed mogelijk. Respecteer dat.

Lode Vanoost werkte van 1976 tot 1984 op de luchthaven van Zaventem bij Sabena als kuiser van de toestellen, vorkliftbestuurder in de vrachtafdeling, chauffeur catering en als werkverdeler van het niet-technisch grondpersoneel.

Sofia Lichani avec Thomas Rabino. Bienvenue à Bord – Témoignage. Arènes  , Paris, 2015, 277 pp. ISBN 978-2-35204-463-5 

Interview met Sofia Lichani op France3, 17 oktober 2015 (Franstalig):