Het Midden-Oosten zinkt weg in complete chaos. Toch slaagt Iran er in een akkoord te sluiten met aartsvijand VS, terwijl Russische bommenwerpers vanuit het land Syrische stellingen bombarderen. Wie het Midden-Oosten wil doorgronden moet Iran kennen. Twee boeken geven de nodige context voor een conflict, dat reeds begon in augustus 1953 met een staatsgreep met verstrekkende gevolgen tot vandaag.

Dag na dag de actualiteit volgen en becommentariëren, dat is wat de redactieploeg van DeWereldMorgen.be doet, al zes jaar lang. Wat vandaag gebeurt heeft echter zo goed als altijd diepe wortels in een nabij of ver verleden. Dat onderdeel van het geheel moet maar al te vaak wijken voor de urgentie van de dag.

Daarom is het goed dat betaald verlof bestaat – een van de vele sociale rechten die de huidige regering op de helling wil zetten. Vakantie geeft de tijd en de gelegenheid voor rust, reflectie en ‘afstand’. Vakantie is ook die tijd dat je onder meer die lange lijst van boeken die je ooit wilde lezen eindelijk aanvat. Vier weken uit ‘roulatie’ heeft me de kans gegeven om naast gewoon ontspannende literatuur ook een paar dingen te lezen die al een tijdje – soms al jaren – liggen stof te vergaren.

Recent heeft Iran een akkoord bereikt met aartsvijand VS over het gebruik van kernenergie en nog maar enkele weken terug liet datzelfde land toe dat Russische bommenwerpers vanop basissen in Iran stellingen in Syrië bombarderen. Iran speelt al heel lang een belangrijke rol in het Midden-Oosten. Weten wat hier aan voorafging is essentieel om deze contradictorisch lijkende gebeurtenissen te duiden. Een en ander begon immers al in 1953, maar ook wat daar aan voorafging is belangrijk.

Also sprach Zarathoestra

Het boek Iran – een cultuurgeschiedenis werd door Brits historicus Michael Axworthy in 2008 gepubliceerd en naar het Nederlands vertaald in 2009. Vorig jaar verscheen een nieuwe editie.

Een eerste misverstand dat wij graag cultiveren over Iran: in feite is Iran het historische Perzië, een rijk dat zeer ver teruggaat in de tijd. Denken wij. Wel, dat klopt dus niet. De bewoners van wat nu Iran is noemden zichzelf nooit Perzen. Het zijn de Grieken, de Romeinen en de rest van Europa die dat deden. Zelf noemen zij zich al minstens sinds de zestiende eeuw – en waarschijnlijk al lang ervoor – Iraniërs.

Bovendien, bijna de helft van de Iraanse bevolking behoort tot een etnische minderheid, Azeri’s, Koerden, Beloetsjen, Turkmenen… Iran heeft een enorm rijke literaire traditie, huisvest het mooiste wat er bestaat van islamitische architectuur. Hun taal, die ze zelf Farsi noemen, is een Indo-Europese taal die – ook al gebruiken ze het Arabisch schrift – meer verwant is met Europese talen dan met het naburige Arabisch. Farsi deelt woorden met het Latijn, het Duits, het Frans en het Engels. Farsi is onder andere namen ook de hoofdtaal in grote delen van Tadzjikistan, Afghanistan, Pakistan en in het noorden van India.

Iran was en is een land van grote contradicties. Vandaag is het een Islamitische Republiek die door onbuigzame, dogmatische sjiitische geestelijken wordt bestuurd, maar waar tegelijk slechts 1,4 procent van de bevolking naar het vrijdaggebed gaat. Vrouwen zijn in het openbaar aan strenge kledingvoorschriften onderworpen maar maken 60 procent uit van alle academici en spelen een cruciale rol in wetenschappelijk onderzoek en medische wetenschap. Bovendien blijven de meeste vrouwelijke universiteitsstudenten ook na hun huwelijk verder werken.

Het boek Iran – Een cultuurgeschiedenis is zeker niet het eerste of meest omvangrijke werk dat over Iran werd geschreven. Zoals de auteur zelf zegt: “Dit boek … wil veeleer een inleiding zijn in de geschiedenis van Iran voor een breed lezerspubliek, waarbij nauwelijks of geen voorkennis wordt verondersteld.” Daar is Michael Axworthy uitstekend in geslaagd.

Iran, een imperium van de geest

Iran is niet zomaar een territorium, het is een gedachte, een mentaliteit (de Engelse titel van het boek is Iran – Empire of the Mind). Die mentaliteit gaat zeer ver terug in de tijd. Axworthy begint zijn verhaal ongeveer 1000 jaar voor Christus ten tijde van de Meden, de ‘Perzen’ en de Grieken. Die tijdsindeling gebruikt hij enkel om praktische redenen, hij verduidelijkt regelmatig dat dit een arbitraire westerse jaartelling is. Hier in Iran ontstond onder meer de legende van de mythische profeet Zarathoestra.

Een steeds weerkerend conflict in Iran/Perzië was de strijd tussen de nomadische stammen en de sedentaire landbouwers. De Parthen waren ruwe nomaden die echter open stonden voor de cultuur van de volkeren die ze overmeesterden. Vrome christenen gaan het niet graag horen maar het verhaal van de profeet Jezus vertoont opvallend veel vergelijkingen met dat van de Iraanse profeet Mithras: ook hij werd op de dag van de winterzonnewende (eind december) geboren uit een maagd en schaapherders waren zijn eerste volgelingen. Zijn ritus voorzag een doop en een heilige maaltijd tijdens de vieringen.

Hoewel Iran aanvankelijk met geweld werd geïslamiseerd, veranderde het land snel naar een leidinggevende positie in de richtingen die deze religie aannam. Zonder volledig te willen zijn, geeft dit boek voor de geïnteresseerde leek al heel wat toelichting over het sjiisme en het soennisme (en vele andere stromingen), waar vandaag zoveel over te doen is (en meestal zonder enig dieper inzicht over wordt geschreven en gesproken).

Gedachtesprong naar de ondergang van de Iraanse monarchie onder de Britse, Franse en Russische imperia – dat laatste tot 1917 onder de tsaren. Rusland is ondertussen al enige tijd terug van eigenlijk nooit weggeweest – zie de inleiding hierboven.

Hoe kon vervolgens een despoot als Mohammed Reza Pahlavi, hier bekend als de ‘sjah van Iran’ zijn gruwelijk terreurbewind vestigen en waarom ging dat plots ten onder om plaats te maken voor het huidige regime? Dat kan je alleen begrijpen als je weet wat in 1953 gebeurde. Axworthy licht het grondig toe, de Britse en Amerikaanse inmenging en de daaropvolgende steun aan een regime dat toen door Amnesty International werd gecatalogeerd als het meest wrede op aarde, met de folterpraktijken van de geheime politie SAVAK.

Operatie Ajax, model voor andere staatsgrepen

De episode van die staatsgreep van 15 tot 19 augustus 1953 wordt grafisch weergegeven in een ander boek: het stripverhaal Ajax van tekenaar Daniel Birwen en auteur Mike De Seve dat in 2015 werd gepubliceerd.

Groot-Brittannië maakte zich na de Tweede Wereldoorlog nog even de illusie dat het land zijn imperium kon herstellen. Iraans eerste minister Mossadegh besliste echter om niet langer alle winsten van het nieuwe zwarte goud af te geven aan de Anglo Iranian Oil Company (AIOC) en eiste de helft van de winst op voor zijn eigen land. Groot-Brittannië weigerde categoriek en Mossadegh nationaliseerde het bedrijf. Met de hulp van de VS werden sociale onrusten uitgelokt in de gecoördineerde Operation Ajax, die de regering van Mossadegh ten val bracht en de sjah de kans gaf zijn absolute macht te vestigen.

De details vind je in dit uitstekend, vlot leesbare en mooi getekende stripverhaal Ajax. De ondertitel ‘Het verhaal van de CIA coup die het Midden-Oosten hermaakte’ is niet overdreven. Uit deze geslaagde operatie om de democratische regering van Iran omver te werpen werden immers lessen getrokken die tot vandaag door werken.

Een leerrijke ervaring met ‘regime change’

Eerst en vooral kregen de VS de bevestiging dat zij en zij alleen voortaan de dienst uitmaakten en dat Groot-Brittannië vanaf dan slechts nog een dienende rol zou spelen. Bovendien werd het Iraanse scenario van een staatsgreep tegen ‘onvriendelijke’ regimes daarna gekopieerd en geperfectioneerd in talloze landen in Afrika, Azië en vooral in Latijns-Amerika.

‘Communisme’ werd het  argument om elke onderdrukking van de soevereine wil van een weerbarstige staat te rechtvaardigen. Iraans eerste minister Mossadegh mocht dan wel een brave rechtse liberaal zijn, dat belette de VS en de westerse media niet om hem als gevaarlijk ‘communist’ te brandmerken. Hij wilde immers de rijkdom van de Iraanse bodem voor de ontwikkeling van de eigen bevolking gaan gebruiken. Not done. De VS ontdekten ook de cruciale rol van de media, in het betrokken land zelf en daarbuiten, om de bevolking klaar te stomen voor een machtsovername.

Last but not least was de staatsgreep van 1953 en de daarop volgende steun van het Westen voor de wrede dictatuur van de sjah een belangrijke les voor andere dictators waar ook ter wereld: “Doe wat je wil met je bevolking, maar alleen als je aan onze kant staat, anders…”

Er valt nog zoveel meer te zeggen over Iran en het Midden-Oosten, deze twee boeken zijn alvast uitstekende aanzetten tot een beter begrip van wat daar gebeurt, en vooral, tot inzicht in wat onze eigen regeringen daar in onze naam uitspoken.

PS. De Anglo Iranian Oil Company bestaat nog steeds. Met de Iraanse megawinsten kon de AIOC investeren in de rest van de wereld. De Iraanse connectie werd kort na de staatsgreep van 1953 netjes uit de naam van het bedrijf gewist. U kent het vandaag als British Petroleum (BP) …