De Duitse auteur Hans Magnus Enzensberger schreef ‘De radicale verliezer – Over de psychologie van de zelfmoordterrorist’ reeds in 2006, lang voor de golf aanslagen van de voorbije twee jaar. In de recent heruitgegeven vertaling staat een nieuw voorwoord en een nieuw bijkomend hoofdstuk van de auteur. Tien jaar oud en brandend actueel.

Hans Magnus Enzensberger (1929) studeerde filosofie en literatuur en is auteur van gedichtenbundels, kinderboeken en boeken over de Duitse taal. Hij schreef ook over Europa en de Europese integratie (of het gebrek daaraan). Vandaag is hij een van de laatste nog levende Duitse intellectuelen met persoonlijke levenservaring onder het Derde Rijk van Adolf Hitler.

Enzensberger schrijft vanuit een conservatieve blik op de maatschappij. Hij is dus allesbehalve een rode rakker. Hij schrijft briljant en met gevoel voor sarcasme en humor.

In 2006 schreef hij het essay Schreckens Maenner: Versuch ueber den radikalen Verlierer dat werd vertaald als De radicale verliezer – Over de psychologie van de zelfmoordterrorist. In zijn nieuwe voorwoord blikt hij terug op zijn tekst van 2006. “Met het essay wilde ik laten zien dat de ideologische en religieuze motieven voor de slachtpartijen slechts een maskerade waren voor dieper zittende obsessies.”

Een christelijke voorloper…

In dat voorwoord licht hij ook toe waarom hij er een nieuw hoofdstuk aan heeft toegevoegd. Het hoofdstuk Een christelijke voorloper… gaat over een interne revolte tegen het Chinese keizerrrijk in de 19de eeuw, die werd geleid door een charismatisch leider die beweerde zich op de christelijke leer te baseren. “ (deze opstand)… was waarschijnlijk de meest meedogenloze burgeroorlog van de moderne geschiedenis. Hij kostte meer doden dan de Amerikaanse Burgeroorlog en had voor het China van de negentiende eeuw rampzalige gevolgen die tot op de dag van vandaag merkbaar zijn.”

“De parallellen met het zelfbenoemde islamitische kalifaat dat tegenwoordig in het Nabije Oosten huishoudt, zijn verbluffend.”

Enzensberger is er niet gerust in: “Het is een veeg teken dat mijn essays over de ‘onvrede’ na zoveel jaren nog steeds niet zijn verouderd… De situatie is te gevaarlijk geworden om over te laten aan politici en demagogen.”

In negentien hoofdstukken maakt Enzensberger zijn analyse van de radicale verliezer, die zelfmoordterrorist wordt. De scholier die in de VS zijn schoolmakkers afmaakt en de dader van een zelfmoordaanslag in Europa hebben meer gemeen met elkaar dan we willen toegeven. De eerste noemen we ook nooit een ’terrorist’, omdat hij te herkenbaar is, te dichtbij. Over de andere misdadiger zijn we dan wel heel zeker wat hij is: een terrorist (‘hij’, want het zijn ook bijna uitsluitend mannen).

Verliezers van alle tijden, klassen en leeftijden

Deze verliezers onderscheidden zich aanvankelijk niet van andere ‘verliezers’. Er komen ook altijd meer verliezers bij door de manier “waarop de mensheid zichzelf heeft heringericht – kapitalisme, concurrentie, imperium, globalisering”. De radicale verliezer heeft bovendien een antipode: de radicale winnaar.

Deze verliezer is bovendien onvatbaar voor de sociale opvang, die hij afwijst, maar niet openlijk. “Hij zwijgt en wacht… Elk moment kan hij exploderen.” De vader die zijn vrouw en kinderen afmaakt en zelfmoord pleegt, de eenzaat die zijn huisbaas gijzelt of zijn werkgever doodschiet wanneer hij ontslagen wordt. Hij is van alle leeftijden.

Voor deze radicale verliezer is de buitenwereld de vijand. Die vijand is overal aanwezig, hij vindt hem daar waar de actualiteit over gaat: “… buitenlanders, geheime diensten, communisten, Amerikanen, multinationals, politici, ongelovigen. Bijna altijd zijn het ook Joden…”. Een van de vele motieven voor zijn wandaad is de aandacht die het hem heel even zal geven. “De media zorgen ervoor dat hem – al is het maar voor vierentwintig uur – een ongehoorde publiciteit ten deel valt.

Het verliezers-vaderland

Het meest destructief wordt de radicale verliezer wanneer hij de illusie van een thuis vindt in een verliezers-vaderland “waarvan hij niet alleen begrip, maar ook erkenning verwacht, een collectief van zijnsgelijken dan hem verwelkomt, hem nodig heeft”. Ooit was het nationaal-socialisme van de jaren 1930 iets gelijkaardig voor een grote groep mensen die zich verliezers voelden. Al Qaïda en IS bevestigen vandaag hoe pertinent Enzensbergers analyse is.

In 2006 bestonden die laatste organisaties nog niet in hun huidige vorm. Enzensberger toen: “Het strikte centralisme van vroegere bendes heeft ze vaarwel gezegd en het almachtige centrale comité vervangen door een flexibel netwerk: een hoogst originele innovatie die helemaal meegaat met de tijd.” Wij, de normale mensen, begrijpen dit niet want bijna onbewust gaan we uit van het principe van zelfbehoud dat elk menselijk wezen deelt. Is dat wel zo?

Enzensberger vertelt nog veel meer in dit nochtans zeer korte essay van nauwelijks 100 pagina’s (in een klein pocketformaat). Je hoeft het ook niet met alles eens te zijn wat hij zegt – af en toe laat hij een conservatief Europees superioriteitsgevoel doorschemeren – en soms zijn zijn vergelijkingen nogal veralgemenend, maar wat Enzensberger hier schrijft stemt zonder meer tot nadenken. Hij schrijft bovendien zeer leesbaar, mede dankzij de uitstekende vertaling. Je denkt met hem mee terwijl je dit leest.

Op de achterflap lof van Ian Buruma: “Briljant. De beste verklaring van de zelfmoordaanslag die ik tot dusver gelezen heb”. Dat kan ik niet beter formuleren. Dit zijn bedenkingen die verder uitgewerkt moeten worden door ernstige beleidsvormers.

Zonder twijfel komen op dit en gelijkaardige boeken reacties van personen die – al dan niet moedwillig – het zoeken van verklaringen verwarren met goedpraten van. Aan hen is dit boekje niet besteed. Dit is echter essentiële, bijna verplichte literatuur voor elke beleidsmaker, veiligheidsexpert en bezorgde burger die oprecht wil zoeken naar een verklaring, als eerste stap naar remedie.

Hans Magnus Enzensberger. De radicale verliezer – Over de psychologie van de zelfmoordterrorist, Cossee, Amsterdam, 2016 (nieuwe uitgave van vertaling 2006), 100 pp. ISBN 978-90-5936-679-4