Een jaar geleden begon de Europese vluchtelingencrisis. Degelijke informatie week voor spectaculaire beelden zonder achtergrond of context. Er verschijnen sinds enige tijd toch degelijke boeken die weerwerk bieden tegen de desinformatie die al te lang het debat monopoliseert. DeWereldMorgen.be las er twee.

Navid Kermani (Siegen, Duitsland, 1967), zoon van Iraans immigranten is journalist en hoogleraar oriëntalistiek. Sinds 1996 publiceerde hij 20 boeken. Voor zijn literair werk kreeg hij in 2015 de Vredesprijs van de Duitse Boekhandel, een prpijs die voor hem ook Nobelprijswinnaars Literatuur Svetlana Aleksjijevitsj en Ohram Pamuk kregen.

Vanaf 24 september 2015 reisde hij twee maand langs de vluchtroutes tussen Turkije en Duitsland over Griekenland en alle andere tussenliggende landen. Hij deed dat in gezelschap van de Spaans-Peruviaanse Magnum-fotograaf Moises Saman (zie onder meer de boekcover). Een deel van de reportages in zijn boekje Overvallen door de Werkelijkheid – met de Vluchtelingenstroom mee door Europa werden gepubliceerd in het tijdschrift Der Spiegel.

Kermani registreert wat hij op die reizen ziet. Een eerste vaststelling: de ‘vloed van jonge moslimmannen’ in de media blijkt bijna volledig te bestaan uit heel westers ogende mannen. “Vrijwel niemand draagt een baard, niemand een traditioneel gewaad, ze blijven nergens staan voor een gemeenschappelijk gebed”. Vergeten wordt blijkbaar dat deze jongens dikwijls op de vlucht zijn voor het religieus fanatisme dat hen hier wordt aangewreven. “Vaak (zijn ze ) gevlucht voor omstandigheden waarin iemand die zich scheert de doodstraf kan krijgen.”

Hongaarse borden

In Hongarije ziet hij aan de grens overal borden die de vreemdelingen diets maken dat ze de Hongaarse cultuur moeten respecteren – maar die plakkaten zijn alleen in het Hongaars, zelfs niet in het Engels vertaald. Dat verbaast Kermani niet. “Die plakkaten zijn nauwelijks voor de vreemdelingen bestemd maar alleen voor de eigen kiezers.” Die Hongaarse regering heeft niet één vrouwelijke minister en is reactionair anti-feministisch, maar ontdekt nu plots wel vrouwenrechten.

Aan elke grensovergang die hij bezoekt vindt hij dezelfde verhalen. Wanhopige mensen in doodsangst laten zich niet stoppen door prikkeldraad. Kermani ziet echter ook positieve dingen. Zo bewondert hij de inzet op de Griekse eilanden van zoveel jonge mensen, “een generatie die men al te graag als apolitiek en egoïstisch bestempelt.”

Kermani heeft geen goed woord voor de realiteit van de asielprocedures in de EU, die er toe leiden dat wanhopige vluchtelingen geen enkele andere mogelijkheid zien dan hoe ook illegaal de EU binnen te geraken: “… (dit is) niets anders dan grootscheepse, van overheidswege in de hand gewerkte mensensmokkel.”

Nog veel meer in dit boekje van amper 85 pagina’s, dat precies doet wat het zegt: nadat je dit uit hebt voel je je  ‘overvallen door de werkelijkheid’.

Migratiecorrespondent

Groter van opzet is De Nieuwe Odyssee – De Europese Vluchtelingencrisis van Guardian-journalist Patrick Kingsley. In het begin van 2015, lang voor iemand de echte crisis zag aankomen, kreeg hij van de redactie de kans voltijds ‘migratiecorrespondent’ te worden met Egypte als standplaats. Kingsley bundelde net als Kermani zijn reportages in zijn boek.

Zijn boek is een dubbel verhaal. Kingsley vertelt de vlucht van Hashem El Shouki, de Syrische vluchteling die besluit het alleen te wagen, niet via Turkije, maar via Jordanië, Egypte en Lybië. Hij geraakt uiteindelijk via Italië, Oostenrijk, Duitsland en Denemarken in zijn einddoel Zweden. Daar hoopt hij erkend te worden en zijn vrouw en kinderen legaal te kunnen laten overkomen. Hij vindt de vluchtreis immers te gevaarlijk voor zijn kinderen.

Terecht. De dagelijkse angst van Hashem is soms niet te houden, de angst om beroofd te worden door dieven, de angst om vermoord te worden door IS of andere groeperingen, de angst om in een Egyptische of Lybische cel weg te rotten, de angst om te sterven op zee, de angst om eender waar op elk ogenblik van de dag ergens tussen Italië en Zweden te worden opgepakt, de angst om te worden teruggestuurd naar Syrië waar hem (opnieuw) de folterkamers van Assad wachten, angst, angst, angst… en twijfel, voortdurend verstikkende twijfel. Maar dan toch steeds weer de drang om te overleven, om tegen beter weten in toch door te gaan, om niet op te geven.

Hashem observeert ondertussen zijn medevluchtelingen. In een Duits station kan hij zo de Syrische vluchtelingen uit het publiek pikken, die nog zo hun best doen om niet op te vallen. “Als ik dat zie, ziet de politie hier dat ook.” Hij heeft echter een eigen list gevonden. Telkens weer een lokale krant kopen en op een bank zitten ‘lezen’, of ze zo nonchalant mogelijk onder de arm houden. De lezer voelt zo dat het niet zal werken. Hoe het uiteindelijk afloopt met Hashem in Zweden kan je lezen in dit boek. Het is niet wat je verwacht, noch in positieve noch in negatieve zin. Kingsley vertelt het echter zo pakkend dat je blijft lezen.

De ‘zee van de Sahara’

Afwisselend met de ‘odyssee’ van Hashem lezen we een ander verhaal, dat  van Kingsley’s reizen door Europa, Afrika en het Midden-Oosten. In Europa verbazen we ons over de durf van mensen om een levensgevaarlijke reis over de Middellandse Zee te riskeren. Die reis is inderdaad gruwelijk gevaarlijk.

Wat Kingsley ons echter leert is dat voor de kandidaat-vluchtelingen aan de Libische kust in feite het ergste al voorbij is: de reis weg weg uit hun land door ‘de zee van de Sahara’. Eén klapband, één verkeerde afslag in de woestijn volstaat om 48 uur laten te sterven van dorst, eenzaam en verlaten. Lijken worden soms pas maanden later ontdekt (of helemaal niet). Dan zijn er nog de roversbendes en de liegende, bedriegende smokkelaars.

Kingsley laat die smokkelaars uitgebreid aan het woord. Die zijn soms cynisch eerlijk. “Geef ons degelijk werk en we stoppen zo”, “Als wij het niet doen, doen anderen het wel”. De ergste rampen op zee schrikken hen wel af, niet moreel maar economisch en vooral als ze in het nieuws komen. De geruchtenmolen werkt immers snel. Een smokkelaar wiens boot zinkt met honderden opvarenden aan boord verliest immers niet alleen het geld voor die ‘klanten’ maar krijgt ook problemen om nog nieuwe ‘klanten’ te werven. Bovendien, de echte ‘klant’ is in feite een familielid dat al ergens in Europa zit of nog thuis en het geld pas stort als ‘de lading is aangekomen’, concreet ‘als de boot niet gezonken is’.

Indruk maken ook zijn verhalen over de corruptie in Egypte en de willekeur van de politie, de chaos van Lybië van bendes, milities, overheid (welke overheid?), IS… waar je contact van vandaag zich morgen tegen je kan keren, waar je tot soms twintig maal tevergeefs naar de kust wordt gebracht om dan toch weer te moeten keren. Op sommige plaatsen komt de politie zelfs op voorhand overeen met de smokkelaars hoeveel vluchtelingen ze gaan ‘betrappen’.

Idomeni voor de Turkije-deal

Kingsley passeert ook aan de Grieks-Macedonische grens wanneer daar nog geen hekken is gebouwd. Op de Facebookpagina’s van de ‘reisbureaus’ (compleet met foto van een of ander cruiseship) staat haarfijn uitgelegd waar je de autostrade van Thessaloniki naar de grens moet oversteken, waar je de brug over de Vardar-rivier kan oversteken en langs welke veldweg je vervolgens naar de spoorwegovergang kan stappen tussen Idomeni en Gevgelija. (Wanneer ik daar een paar maanden later zelf passeer is die grens hermetisch afgesloten en begint de exodus via de Middellandse Zee terug, zie Idomeni, het Griekse Calais, symbool van Europese onwil)

Kermani had het over de schande van Hongarije. Kingsley ziet hetzelfde gebeuren in Bulgarije, niet veel beter. Vigilantes dwalen rond aan de grens en aarzelen niet om vluchtelingen neer te schieten, represailles hoeven ze niet te vrezen. De grenspolitie kijkt goedkeurend toe… Maar dan is door ook de Duitse Jood Hans, die met zijn bestelwagen gratis mensen de grens over helpt (en daarmee beschuldiging van mensensmokkel riskeert). Ook dat komt aan bod: de vele, dikwijls kleine maar belangrijke vormen van solidariteit.

Kingsley is er in geslaagd de vluchtelingen een echte stem te geven. Dat was niet altijd eenvoudig, want de vluchtelingen zijn zeer wantrouwig over de media. Soms met veel vertraging, weten ze toch heel goed hoe over hen wordt bericht in de Europese kranten en op tv. Dat ze terroristen zouden zijn, terwijl ze toch net daarvoor op de vlucht zijn.

Wie deze twee boeken uit heeft, kan alleen maar onbegrip tonen voor de bijna misdadige onwetendheid van politici die tegen vluchtelingen ondingen zeggen als: “Ja, maar bij ons moet er wel gewerkt worden”. Dat tegen mensen die tot voor enkele maanden nog een baan hadden, een huis, kinderen op school, een familielid in het hospitaal, maar wiens huis, hospitaal en school nu vernield zijn, wiens familieleden door fanatici of door soldaten van het regime zijn vermoord, die zelf werden gefolterd…

Geen van beide boeken gaat in op de diepere oorzaken van de oorlogen die aan de basis liggen van deze vluchtelingencrisis. Die komen enkel zijdelings aan bod, als achtergrond. Dat is ook niet de bedoeling, dit zijn vooral oproepen tot Europese menselijkheid voor de vluchtelingen.

Wie niet bereid is om enige empathie te tonen voor het standpunt van deze vluchtelingen zal ook hier niet overtuigd worden. Wie wel al overtuigd is, vindt echter een schat aan informatie en argumenten. Deze boeken zijn echter vooral op zijn best als cadeau aan medemensen die nog twijfelen. Twijfels ben je na deze literatuur kwijt. Terecht.

• Navid Kermani. Overvallen door de werkelijkheid – Met de vluchtelingen me door Europa. Cossee, Amsterdam, 2016. 80 pp. ISBN 978 90-5936-671-8
• Patrick Kingsley. De nieuwe odyssee. De Europese vluchtelingencrisis. Uitgeverij Q, Amsterdam, 2016. 328 pp. ISBN 978-90-214-0162-1