In 2000 nam de Portugese regering onder leiding van socialistisch eerste minister Jorge Sampaio een drastische beslissing. Alle vormen van drugsgebruik werden gedecriminaliseerd. 15 jaar later zijn de resultaten over de hele lijn positief.

In 2016 zijn de resultaten van het nieuwe drugsbeleid in Portugal sinds 2000 overduidelijk. Het aantal doden door overdosissen is drastisch afgenomen, het aantal drugsgebruikers is afgenomen, zelfs het aantal mensen die tijdens hun jeugd of later eenmalig of enkele keren experimenteren met drugs is fel verminderd.

Drugsgebruikers blijken ook steeds ouder te zijn voor ze er mee beginnen. Eenmalige experimenteerders worden in veel mindere mate problematische drugsgebruikers. In de leeftijdscategorie van 15 tot 19 jaar, de meest beïnvoedbare groep voor het starten van drugsgebruik, ligt het aantal verslaafden nu op nog 5 per 1000.

Kleine criminaliteit door drugsgebruikers is zo goed als verdwenen, druggebruikers die deelnemen aan afkickprogramma’s zoals methadon kunnen terug sociaal functioneren, een baan vinden en behouden of hun school succesvol afronden. Geen enkele doemvoorspelling van de tegenstanders van 2000 is uitgekomen. Er kwam geen massale explosie van drugsgebruik, integendeel. De Portugese maatschappij is vandaag gezonder dan ze was toen dit beleid werd gestart.

Decriminalisering, niet legalisering

Drugsgebruik is niet verdwenen maar is veranderd van een crimineel in een sociaal probleem. Drugsgebruikers worden in Portugal behandeld als zieken, net als alcoholici, verslaafden aan legale geneesmiddelen zoals slaapmiddelen en kalmeermiddelen en dergelijke.

In 2000 keurde de VN deze koerswijziging nog volledig af. Vandaag schaart de VN zich achter de Portugese aanpak en promoot die in andere landen. Het kan vandaag verwonderlijk lijken, maar erg nieuw was de toenmalige regeringsbeslissing echter niet. Onafhankelijke experts pleiten al sinds de jaren 1970 voor een complete ommezwaai in de richting van decriminalisering en opvang in gezondheidszorg.

Het drugsgebruik is fel afgenomen in Portugal, maar het bestaat nog steeds. Drugsgebruik is bovendien nog altijd een strafbaar feit. De ‘straf’ bestaat er in dat betrapte personen worden verplicht zich in te schrijven in een ontwenningsprogramma. Doen ze dat niet, dan wacht een boete. Die moet echter zo goed als nooit worden opgelegd, omdat het aangeboden opvangprogramma zo succesvol is.

De vooroordelen tegen deze aanpak gelden 15 jaar later nog steeds. Zo kan toediening van methadon nog steeds niet in de bestaande gezondheidscentra. Methadon wordt verdeeld via anonieme busjes zonder uiterlijke informatie die op vaste uren op vaste plaatsen komen staan. Buurtcomités in betere wijken willen die liever niet zien, zodat de busjes dikwijls in armere wijken moeten gaan staan, ook al komen de patiënten evenveel uit de betere wijken.

Drugshandel blijft strafbaar

Drugshandel is daarentegen nog steeds strafbaar met gevangenisstraffen en zware boetes. De politie heeft nu echter veel meer handen en middelen vrij voor de bestrijding van de drugshandel, nu ze zich niet meer moeten bezighouden met het volgen en aanhouden van drugsgebruikers.

Drugsgebruikers die tevens drugshandelaars zijn worden dus nog altijd even streng aangepakt als voorheen, zij krijgen tijdens hun gevangenisstraf echter wel toegang tot dezelfde medische en psychische begeleiding als drugsgebruikers.

Personen die betrapt worden op sporadisch gebruik van illegale drugs krijgen een boete wanneer ze in het openbaar gebruiken. Verslaafden moeten een behandeling volgen, die door de overheid wordt betaald. Het onderscheid tussen beiden wordt gemaakt door registratie van alle betrapte personen op een lijst die overal door de politie en door overheidsdiensten consulteerbaar is. Personen die binnen een bepaalde periode meer dan eens worden betrapt, worden als drugsgebruikers gecatalogeerd en verplicht aan het ontwenningsprogramma deel te nemen.

In 2000 was vooral gebruik van heroïne door verslaafden nog een groot probleem in Portugal, groter dan in alle andere Europese landen. Zowat iedereen kende wel een verslaafd familielid. Het huidig bestrijdingsprogramma tegen drugsgebruik is een van de weinige overheidsprojecten die sinds de economische crisis van 2008 nog steeds kan rekenen op dezelfde budgetten.

Methadon én psychologische opvang

De toediening van methadon is een onderdeel van dat programma. Methadon geneest weliswaar de ontwenningsverschijnselen die ontstaan door het stoppen van drugsgebruik, maar geneest de verslaving zelf niet. Daarvoor dienen andere begeleidingsprogramma’s.

Volgens medische experten in Portugal ligt de oplossing in het aanpakken van de problemen die aanleiding geven tot het starten van drugsgebruik. Die zijn heel divers, de meest voorkomende oorzaken blijken opgelopen trauma’s van allerlei aard te zijn: slechte jeugdervaringen, het verlies van een ouder of een kind. Andere oorzaken zijn slecht afgelopen scheidingen, het verlies van een baan, het mislukken van een studie.

Niet iedereen die dergelijke levenservaringen ondervond wordt drugsgebruiker, maar wie drugsgebruiker wordt blijkt wel steeds een of andere van deze destabiliserende levenservaringen te hebben doorstaan.

Uit hun praktijk van 15 jaar decriminalisering van drugsgebruik besluiten de Portugese experten dat de aanpak van drugsgebruik als een ziekte zoals alcoholisme een reële oplossing biedt voor het probleem.

Sinds zijn laatste samenkomst in Wenen op 9 december 2015 promoot de International Narcotics Control Board (INCB), een instelling van de VN, het Portugese beleid als een voorbeeld, “omdat het gezondheid en welvaart voorrang geeft en gebaseerd is op respect voor de rechten van de mens”.

Presentatie van de INCB te Wenen op 9 december 2015 over het Portugese programma (18 slides).