‘Kiezen tussen pest en cholera’ van Jo Versteijnen gaat op zoek naar een alternatief voor het vastlopende politiek-economische systeem. Dit is een pleidooi voor ‘een radicale omslag’, niet alleen van de economie maar ook van de democratie zelf, zijn formele instellingen en zijn praktijk.

‘Kiezen tussen pest en cholera’ is een essay van Nederlands theoloog en socioloog Jo Versteijnen. In de eerste twee van drie hoofdstukken legt hij uit wat er fout loopt met het economisch systeem en hoe dat samengaat met een dramatisch democratisch deficit.

Zijn stelling is duidelijk: kapitalisme, vrije markt, neoliberalisme, zoveel namen voor hetzelfde, dit is niet alleen maar de oorzaak van het falen van de democratische instellingen, van de diepe malaise van de bevolking, die massaal afhaakt. Dit democratisch falen, dit gebrek aan geloofwaardigheid van de politieke instellingen, de media, de bedrijven is niet zomaar een neveneffect maar het wezen zelf van dat systeem. Het een is onlosmakelijk verbonden met het andere.

Versteijnen pleit voor een zeer specifieke vorm van radicaal verzet, voor massale absentie bij de verkiezingen, protest door afwezigheid. De eerste ondertitel van zijn essay is dan ook Als verkiezingen iets zouden uithalen, waren ze allang verboden.

De Franse stand-upcomedian Coluche (1944-1988) was de eerste om die uitspraak te formuleren tijdens zijn vele optredens. In Frankrijk is deze uitspraak sindsdien gemeengoed geworden. Coluche was een kei in het verzinnen van catchy korte uitspraken die zijn cynisch humoristische kijk op de Franse maatschappij van de jaren 1970 en 1980 weergaven. Dit was er slechts één van: “Si voter changeait quelque chose, il y a longtemps que ça serait interdit.”

Versteijnens voorstel doet ook denken aan De Stad der Zienden van Portugees schrijver José Saramago. In deze (zeer lezenswaardige!) roman vertelt de auteur hoe een stad onbestuurbaar wordt omdat de burgers massaal niet gaan stemmen bij de verkiezingen. Meer dan 80 procent van de kiezers blijft thuis. In plaats van de oorzaak voor dat passieve verzet te gaan zoeken bij het falen van de eigen beleidskeuzes, kiest het stadsbestuur voor repressie, perscensuur en spionage van de bevolking. Klinkt in 2016 bekend…

Of massale absentie bij de verkiezingen echt zou werken, zoals Versteijnen voorstelt, ik denk het niet. In de VS, het machtigste land ter wereld en althans qua vorm een parlementaire democratie, gaat slechts iets meer dan de helft van de kiezers stemmen bij de presidentiële verkiezingen. Bij parlementaire verkiezingen tussen presidentiële verkiezingen door zakt dat tot ongeveer 35 procent, voor gemeenteraadsverkiezingen is het nog minder. In de VS worden gemeenteraden soms verkozen op basis van een nipte helft van minder dan 15 procent van alle kiezers. Met Trump verandert het misschien, maar voorlopig blijkt het systeem in de VS perfect te werken met een zo grote electorale absentie.

Versteijnen legt wel goed uit hoe het systeem werkt, hoe verkozen volksvertegenwoordigers zich willens nillens, goedschiks of kwaadschiks, bewust of onbewust laten inpakken door dit systeem en hoe zij zo de parlementaire democratie ondergraven en uithollen tot een formele gebeurtenis zonder enige inhoud. Zijn concrete vergelijkingen met de werking van het Nederlandse parlement zijn perfect toepasbaar op de Belgische evenknie. Zeer herkenbaar.

Zijn voorstel voor een radicale omvorming van de geldeconomie is voor leken soms moeilijk te volgen. Een vaststelling die ik wel meer doe over boeken van economen en over de economie. Inhoudelijk allemaal zeer degelijk, maar voor de gewone burger niet altijd even vlot te doorgronden. Stof tot verder nadenken.

In een derde hoofdstuk van zijn essay formuleert Versteijnen zijn alternatief. Dat alternatief is een uitgeschreven versie van wat hij met collega’s Wouter Snip en Bram Snoek reeds kort toelicht in hun vorige boek Economie en Politiek Out-of-the-Box – Sociaal-ecologisch alternatief voor het kapitalisme en andere geldeconomieën. (Zie recensie Aanzet tot een sociaal-ecologisch alternatief).

Zijn voorstel gaat zeer ver en houdt onder meer in de volledige afschaffing van geld. Producten worden enkel nog ‘gewaardeerd’ (letterlijk én figuurlijk) naar hun sociale en ecologische draagkracht. Transacties worden niet meer in geld uitgedrukt. Geld als ruilmiddel verdwijnt. Alles wordt uitgedrukt in een sociaal-ecologische ‘munt’. In dat alles speelt een democratisch gelegitimeerde overheid een cruciale rol. Er staat nog veel meer in Versteijnens voorstel.

Eerder dan een onmiddellijk uitvoerbaar model is dit een denkpiste die Versteijnen voorlegt aan de bevolking en aan de beleidsbeslissers, zeg maar ‘de politici’. Zoals ik in de vorige recensie al zei, qua ideeën zeer goed, zeer verdedigbaar. Waar het aan schort is een nog te theoretische uitbouw, maar vooral het ontbreken van een overgangsmodel, een transitie van het ene naar het andere.

Hoe dan ook zal ieder systeemdenker moeten rekening houden met de reële macht van bedrijven, hun belangengroepen, hun media en hun politici. Zij zullen dit niet zomaar laten gebeuren. Volledige democratisering van de economie op sociaal-ecologische basis, prima. ‘Kiezen tussen pest en cholera’ formuleert een waardevolle denkpiste. Hoe van het een naar het ander geraken, dat is de hamvraag.

De titel van Versteijnens essay is wat ongelukkig gekozen. Die refereert naar de malaise van de democratische instellingen, waar burgers slechts de keuze krijgen tussen de pest en de cholera. Dat is een te negatieve titel voor dit essay dat ook een alternatief aanbiedt, noch pest, noch cholera maar een uitweg naar genezing en democratisch herstel. De tweede ondertitel van het boek ‘Wegen naar doeltreffende democratische verkiezingen’ vat dit boekje beter samen.

Jo Versteijnen. Kiezen tussen pest en cholera. Schrijverspunt.nl, 2016 (75 pp.) ISBN 9789462662216