In hun nieuwsberichten van 11 september 2017 over orkaan Irma in Florida brachten commerciële zender VTM en openbare omroep VRT dezelfde tendentieuze selectie van beelden, met de impliciete boodschap dat zwarte Amerikanen tijdens rampen plunderaars zijn. Geen context, geen duiding, geen kritische vragen.

Tijdens hun nieuwsberichten over de impact van orkaan Irma op de Amerikaanse staat Florida namen commerciële zender VTM (om 13 uur) en openbare omroep VRT (om 19 uur) op 11 september voor een deel van hun berichtgeving dezelfde beelden over van internationale persagentschappen.

Het VTM-nieuws van 13 uur startte met orkaan Irma (en kersvers nieuwslezer Freek Braeckman). Daarin is te zien hoe auto’s bewegen in de wind in het stadje Naples en een boom die omvalt in een tuin – beelden die achterblijvers vanuit hun huis opnamen en op internet zetten. Volgende beelden tonen elektriciteitspalen die omvallen in Palm Bay. Iedereen zit er zonder stroom.

Daarna volgen beelden uit Fort Lauderdale. Commentaar van VTM: “Een cameraman betrapt tientallen plunderaars aan een schoenenwinkel … De politie heeft 25 plunderaars kunnen oppakken.” Vervolgens beelden van vice-president Mike Pence op bezoek bij een team van de US Coast Guard. Hij komt de situatie ter plaatse bekijken en spreekt zijn steun uit voor de hulpoperatie. Dezelfde beelden van Afrikaans-Amerikanen met schoenendozen op de vlucht voor de politie komen ook in het Journaal van de openbare omroep VRT om 19 uur.

De keuze van dit laatste beeldmateriaal is allesbehalve neutraal. Wat er bij ontbreekt is commentaar en duiding. De lijst vragen die je je kan stellen bij deze beelden (en die niet door beide zenders werden gesteld) is lang. Hierbij een (onvolledige) aanzet van mogelijke vragen en bedenkingen:

• Waarom zijn de achterblijvende burgers in de steden overwegend zwarte en arme witte Amerikanen? Waarom trouwens zijn Afrikaans-Amerikanen nog altijd zo overwegend arm in het rijkste land ter wereld?
• Waarom gebeurt de netdistributie van elektriciteit in de VS nog steeds via kwetsbare palen en draden? Waarom heeft de VS – het land waar computers, internet, jetvliegtuigen en zoveel meer werden ontwikkeld – nog steeds een ouderwets, inefficiënt en ronduit gevaarlijk elektriciteitsnet op 110 volt, dat bovendien zeer kwetsbaar is voor natuurrampen? Waarom zijn in het rijkste land ter wereld de stroomnetten van de elektriciteitsmaatschappijen nog altijd niet automatisch met elkaar verbonden, zoals in Europa?
• Hetzelfde kan worden gezegd over de systemen voor wateropvang in de Amerikaanse steden. Die zijn naar Europese normen totaal onderontwikkeld in het grootse deel van de VS, niet alleen in het tropische Zuiden.
• Waarom ook geen enkele commentaar bij de uitspraken van vice-president Mike Pence tijdens zijn bezoek aan de hulpdiensten? Deze man heeft zich in 2005 als volksvertegenwoordiger voor de staat Indiana in het Congres heftig verzet tegen elke overheidssteun voor het herstel na Katrina. Tijdens zijn pleidooi tegen die overheidssteun citeerde hij de bijbel als argument voor zijn standpunt. Die heropbouw moest volgens hem volledig van de privésector komen (met overheidsgeld dat ze zonder opgelegde voorwaarden moesten krijgen). Pence was ook de man die na orkaan Katrina het privé-investeringsprogramma leidde om het openbare scholennet en de openbare hospitalen in de getroffen regio niet herop te bouwen, maar te vervangen door privé-bedrijven, die sindsdien barslecht onderwijs en gezondheidszorg aanbieden aan arme Amerikanen. Niet relevant? Al was het maar voor een korte commentaar bij de beelden? President Trump heeft de budgetten van de US Coast Guard ingekrompen. Niet relevant wanneer zijn vice-president mee op de foto gaat met leden van de Coast Guard?
• De luchtvaartmaatschappijen in Florida hebben in de week voor orkaan Irma hun prijzen verzes- tot vertienvoudigd. Op 6 september kostte een heenticket Miami-New York 3.578 dollar, de normale prijs is gemiddeld 358 dollar. Alleen Delta Airlines deed hier niet helemaal aan mee. Een ticket Fort Lauderdale-New York kostte er 1.318 dollar, slechts driemaal meer dan de normale prijs. Waarom wordt dat niet vermeld bij de beelden van de overvolle luchthaventerminals? Of als reden gegeven waarom veel inwoners van Florida toch maar thuis bleven? Mensen blijven dus meestal achter omdat ze geen financiële middelen hebben om te vluchten.
• Meerdere sheriffs verspreidden kort voor orkaan Irma de boodschap dat personen die toestroomden in opvangcentra zouden worden gecontroleerd op uitstaande verkeersboetes, strafbladen en dergelijke. Dat gebeurde ook al voor andere orkanen in voorbije jaren. Het is dus zeker geen onbekende praktijk voor journalisten die bereid zijn naar dergelijke informatie te zoeken, te verifiëren én ze te onthouden. Ook dat heeft een impact op de beslissing van mensen om te vluchten of naar de opvangplaatsen te gaan.
• Republikeins gouverneur Rick Scott van Florida hield een gepassioneerde toespraak om zijn medevoelen met de slachtoffers te betonen en deed een oproep aan iedereen om te evacueren. Deze man heeft sinds zijn aantreden in 2011 de budgetten voor noodhulp, waaronder schuilplaatsen en voorzieningen voor evacuatie drastisch ingekrompen. Hij heeft ook de subsidies voor het beschermen van de wetlands van de staat drastisch ingekrompen. Deze wetlands zijn natuurlijke overstromingsgebieden, essentieel om kortstondige wateroverlast op te vangen. Waarom wordt dat niet vermeld als die man aan het woord komt tijdens orkaan Irma?
• President Trump heeft de federale budgetten voor noodhulp en voor herstelling en onderhoud van dijken en dammen zwaar ingekrompen, nauwelijks enkele weken voor orkaan Harvey. Die waren zelfs onder Bush en Obama al niet toereikend, zoals is gebleken na Katrina in 2005. Waarom wordt dat niet vermeld in de commentaren tijdens het nieuws?
• Ten slotte is er de enorme olifant in de kamer: klimaatverandering. Naomi Klein heeft er al op gewezen dat het net nu is dat klimaatverandering deel zou moeten uitmaken van de berichtgeving. Net op het ogenblik dat bewustwording over een van de grootse bedreigingen voor het overleven van de mensheid kan vergroot worden, laten de media hun taak om te informeren vallen. Ook VTM en VRT.

Kort na orkaan Katrina gingen Amerikaanse en buitenlandse media rond om mensen te interviewen, en hen te vragen hoe ze zich beredderden in soms barre omstandigheden. Bijvoorbeeld, hoe ze aan eten geraakten? “Dat halen we op uit de supermarkt hier in de buurt”, was een veelgehoorde repliek.  Mediacommentatoren toonden hun bewondering voor zoveel overlevingskracht en doorzettingsvermogen. Diezelfde zenders toonden ook beelden van ‘plunderende’ Amerikanen met zakken voedsel in de hand. De kleur van de gefilmde personen was in beide gevallen niet dezelfde, en dat op een zeer consistente manier.

Onbewust racisme?

Het is niet eens zo dat deze tendentieuze berichtgeving doelbewust wordt overgenomen door Europese journalisten en redactieleden. Ze nemen meestal heel routineus (en gemakshalve – het moet immers snel gaan, de concurrentie kijkt mee) beeldmateriaal over van grote persagentschappen. Die agentschappen zijn echter zeer sterke ideologische filters.

De keuze om ook na orkaan Irma in de beeldverslagen opnames te tonen van ‘plunderaars’ toont andermaal hoe de verspreiding van nieuws in een commerciële context leidt tot selectie van beeldmateriaal dat zich alleen richt op sensatie, snelheid, primeurs, duidelijkheid, korte indrukken. Voor geïnformeerde commentaar is daarbij plaats noch tijd, zowel voor de correspondent ter plaatse als voor de redactie.

Het zegt ook iets over de relativiteit van de eigen correspondent ter plaatse. Er is niets dat garandeert dat die persoon beter is ingelicht dan de redactie. Zeker in rampgebieden (of in conflictzones met gewapend geweld) is het meestal het thuisfront dat de persoon ter plaatse moet inlichten over het globale overzicht. Zo krijg je dan commentaren van de correspondent ter plaatse als ‘Alle straten staan hier onder water” bij beelden van straten onder water.

Of dit soort berichtgeving al dan niet bewust zou worden gemanipuleerd is niet de vraag. Het probleem is systemisch. Commerciële berichtgeving houdt zich aan commerciële criteria. Het is met andere woorden de logische aard van het beestje dat de grote mediabedrijven nieuws produceren zoals ze dat doen.

Journalisten die in dit systeem meedraaien wijzen er graag op dat ze zelf allesbehalve racisten zijn en dat niemand hen oplegt wat ze mogen zeggen. Dat klopt. Er is echter een reden waarom zij de hierboven vermelde vragen niet stellen. Om de problemen te zien in hun ruimere context moet een journalist beseffen (en willen beseffen) dat die context er is én moet hij/zij bereid zijn die vervolgens in de berichtgeving op te nemen.

Soms gebeurt dat wel in meer diepgaande programma’s – achteraf. De kadering van het nieuws is dan echter voor het overgrote deel van de kijkers al vastgelegd. Om impact te hebben moet die link echter gelegd worden tijdens de directe verslaggeving. Anders blijft bij de meeste kijkers het eenvoudige beeld over: “Natuurrampen zijn erg, heel erg, maar niet bepaald iets waar je je tegen kan verzetten, laat staan er iets aan doen. En toch echt wel heel erg dat er dan altijd stoute mensen zijn die daar van profiteren.”

Dat het nu over het stelen van schoenen ging, is wel heel ironisch. Merkschoenen zijn voor arme Amerikanen onbetaalbaar duur. Bovendien, de schoenenindustrie in heel de wereld is bekend voor de uitbuitingspraktijken van kinderarbeid en sweatshops in ontwikkelingslanden. Plunderaars?

Wanneer kijkcijfers (en clickbaits) de enige bepalende norm zijn voor wat nieuwswaardig is en de vorm bepaalt (het ‘format’) waarin nieuws wordt aangeboden, dan kan dat alleen maar leiden tot oppervlakkig nieuws dat geen vragen stelt bij de gang van zaken.

Dit is wat je krijgt wanneer berichtgeving een ‘marktproduct’ wordt. Zolang nieuws niet wordt erkend als een maatschappelijk recht, een mensenrecht, zal het niet beter worden.

Ondertussen hebben volgens de recentste VRIND-peilingen 70 procent van de Vlamingen geen vertrouwen meer in de media? Zelfs de politici scoren zo slecht niet …