Het toneelstuk ‘De Dictator’ van Libanees auteur Issam Mahfouz uit 1968 werd vertaald in het Nederlands. Dit is een terechte kennismaking met een onterecht onbekend schrijver, dichter, journalist, criticus, die de lezer de weg wijst naar het vernieuwende en nog steeds actuele oeuvre van meer dan 45 boeken en toneelstukken die hij publiceerde tussen 1964 en zijn overlijden in 2002.
Libanees auteur Issam Mahfouz (1939-2006) schreef de theatertekst De Dictator in 1968. Het jaar daarop werd het stuk voor het eerst opgevoerd in theaterzalen in Beiroet. Het was zijn derde theatertekst, waarna nog negen theaterscenario’s volgden.
Een kamer, twee mensen
Slechts twee protagonisten gaan in dialoog met elkaar in een eenvoudige kamer, met slechts een stoel, een spiegel, een deur en een telefoon. Die enkele elementen spelen een belangrijke rol in wat zich afspeelt. De essentie zijn echter de gesprekken tussen ‘de generaal’ en Saadoen, zijn trouwe dienaar.
De generaal is een man van één stuk, zeker van zichzelf, hij heeft alles onder controle en Saadoen spreekt hem daarin niet tegen. Hij en hij alleen heeft het lot van het land in handen, zijn goede bedoelingen zijn boven elke twijfel verheven. Hij houdt immers van zijn onderdanen. Wie daar aan twijfelt verdient, of beter, krijgt de doodstraf.
Korte telefoongesprekken met steeds wisselende ondergeschikten bevestigen zijn eigenwaan. De een na de andere veldcommandant wordt afgezet omdat hij niet voldoet. Af en toe wordt er aan de deur geklopt, maar er blijkt nooit iemand te staan wachten. De generaal – hij krijgt in het stuk nooit de titel ‘dictator’ – leeft echter in een zeepbel. In werkelijkheid heeft hij nog slechts de macht over leven en dood van zijn knecht en toeverlaat Saadoen.
De toeschouwer heeft dat vrij snel door, deze despoot leeft compleet geïsoleerd van de realiteit, heeft geen idee hoe gehaat hij echt is en ziet dus ook niet in hoe zijn illusie voor zijn ogen aan het afbrokkelen is. Het enige wat hij nog kan doen is beslissen over leven en dood van zijn knecht. Die is hem echter volledig trouw en moet dus met een plausibele uitleg geëxecuteerd worden. Hoe dat gebeurt kan de lezer zelf ontdekken.
De Dictator doet de Europese lezer spontaan denken aan Europese dictators als Hitler en Mussolini, die net als ‘de generaal’ tegelijk gruwelijke monsters en belachelijke, zielige poseurs waren. Mahfouz had echter eigen Arabische figuren in het hoofd. Voor de Europese lezer bevat het stuk een aantal referenties die hij/zij niet zal herkennen. Dat wordt daarom toegelicht in enkele voetnoten en met een nawoord van Syrisch schrijver Hanan Qassab Hassan. Daarin geeft hij toelichting bij deze tekst en bij de figuur van de auteur.
De Arabische lente en de afloop daarvan in Egypte maakt dit theaterscenario terug actueel. De brutale ‘generaal’ krijgt zijn hedendaagse meest gepaste vertaling in de huidige president van Egypte, eveneens een voormalig generaal, die met ruime Westerse steun zijn ‘geliefde onderdanen’ laat folteren en executeren.
Het nawoord van De dictator eindigt gepast met volgende woorden: “In dat perspectief blijft De Dictator, welke vorm hij ook aanneemt, springlevend en zal hij overal verschijnen. Diegene die in het stuk van Issam Mahfouz wordt beschreven is niet de laatste en al evenmin de ergste.”
Zeer productief auteur
Issam Mahfouz was een van de voornaamste theaterauteurs van zijn generatie. Hij stond voor een grondige modernisering van het Arabische theater, voor een moderne acteerpraktijk, maar vooral voor het gebruik van de gewone Arabische spreektaal in plaats van het klassieke Arabisch. Daarin moesten ook de lokale accenten en dialecten een plaats krijgen.
Mahfouz was een zeer productief auteur. Op 18-jarige leeftijd had hij reeds in eigen beheer een dichtbundel gepubliceerd (later overgenomen door een uitgever in 1961). Daarin week hij reeds af van de traditionele Arabische poëzie. Zijn eerste toneelstuk kreeg hij aanvankelijk niet op de scène omwille van zijn gebruik van de gewone Arabische spreektaal.
Naast theaterstukken schreef hij ook tientallen boeken, fictie en non-fictie. In die boeken uitte hij enerzijds zijn bewondering voor de moderne letteren en filosofie in Europa, maar hij was hij er tegelijk ook zeer kritisch over. Daarnaast was hij actief als journalist voor het cultuurkatern van de krant al-Nahar. In 1975 moest hij voor de burgeroorlog vluchten en ging hij in Parijs wonen, waar hij sociale wetenschappen studeerde.
De Dictator blijft gespeeld worden. Een theatertournee werd in 2013 nog bekroond op het Arab Theater Film Festival in Doha in 2013. Een Engelse vertaling werd opgevoerd op het Between The Seas festival van New York in 2015. De Nederlandse vertaling kwam tot stand naar aanleiding van het festival Moussem Repertoire.
Issam Mahfouz. De dictator. Bebuquin/Moussem, Antwerpen, 2017, 82 pp. Vertaald door Lore Baeten. Verdeling EPO, Antwerpen. ISBN 978 90 7517 567 7