Emiliano Zapata is buiten Mexico grotendeels onbekend. De Mexicaanse revolutie werd door de westerse media volledig gezien vanuit het standpunt van de conservatieve feodale heersers van het land. Daarin was geen plaats voor lompe ‘boeren’ als Zapata, die hun plaats in het grote geheel moesten respecteren: vanonder. In traditionele geschiedenisboeken is hij hoogstens een voetnoot.

In Mexico zelf wordt hij nog steeds met passie gehaat door rechtse partijen en machthebbers. Progressieve bewegingen blijven hem daarentegen eren. Zijn ideeën over een boerenmaatschappij zonder feodale heersers kon hij enkele jaren uitvoeren in de deelstaat Morelos, ten zuiden van de hoofdstad Mexico City, waar hij in 1879 was geboren en opgegroeid.

Opstand wordt revolutie

Zapata was reeds meerdere jaren leider van een organisatie die de kleine boeren wilde bevrijden van het juk van de grootgrondbezitters. Die dwongen hen suikerriet te kweken in plaats van maïs en andere groenten voor hun eigen voeding. Toen in 1910 een algemene opstand uitbrak tegen het regime van brutaal dictator Porfirio Diaz nam ook hij de wapens op. Diaz had tot dan elke boerenopstand tegen het feodale systeem bloedig weten te onderdrukken. Aanvankelijk zag het er naar uit dat ook deze opstand een kort leven beschoren was, maar de opstand werd ditmaal een revolutie.

Zapata werd de charismatische leider van de revolutie in het zuiden met zijn Ejército Libertador del Sur (Bevrijdingsleger van het Zuiden). Zijn soldaten werden vrij snel de Zapatisten genoemd. Hun voornaamste strijdpunt was een volledige landhervorming: de herverdeling van alle landeigendom onder de boeren en omschakeling van suikerriet voor export naar de teelt van inheemse gewassen voor eigen voeding van de bevolking.

Samen met de verzetstroepen van Francisco Madero in het noorden kon hij president Diaz in 1911 verslagen. Madero werd president maar liet snel elke belofte voor landhervormingen varen, waarop de Zapatisten terug de wapens opnamen, opnieuw met succes. Madero werd twee jaar later afgezet door Victoriano Huerta, die nog rechtser was dan zijn door hem vermoorde voorganger. Huerta hield het op zijn beurt slechts één jaar vol en werd op zijn beurt vervangen door Venustiano Carranza, ook een grootgrondbezitter. Beiden hadden gepoogd met kleine symbolische toegevingen het systeem van de latifundio, het grootgrondbezit, in stand te houden.

Plan Ayala

Zapata bleef zich verzetten tegen deze opeenvolgende machthebbers. In november 1911 kondigde hij zijn Plan Ayala af, waarin hij de verwezenlijking van zijn landhervorming uitwerkte. Hij verloor de strijd voor de macht in de hoofdstad, maar werd nooit volledig militair verslagen en trok zich terug in zijn deelstaat Morelos, ten zuiden van de hoofdstad. Zijn tegenstanders voerden acht jaar lang een meedogenloze strijd van de ‘verbrande aarde’, elk dorp dat werd verdacht van sympathie met Zapata werd uitgemoord of gedeporteerd naar concentratiekampen in het verre Zuiden.

Zapata hield nog acht jaar stand in Morelos, waar hij zijn Plan Ayala toepaste, de grootgrondbezitters onteigende en de kleine boeren het recht gaf gewassen voor eigen gebruik te kweken. In 1919 werd hij in een valstrik gelokt en vermoord, waarna zijn beweging zonder zijn leiderschap uit elkaar viel.

Progressieve politieke bewegingen en partijen in Mexico hebben nooit opgehouden beroep te doen op zijn morele erfenis. De opeenvolgende presidenten in Mexico City waren zich daarvan bewust en eerden hem in woorden. De grootste machtspartij noemde zich zelfs Partido Revolucionario Institucional (PRI – de Institutioneel Revolutionaire Partij). De PRI was in werkelijkheid een brutale conservatieve machtspartij die het land volledig overheerste tot de jaren 1990, toen de partij verrot door corruptie en interne machtsstrijd implodeerde (maar nog steeds standhoudt en veel macht heeft in de overheidsinstellingen, justitie, politie, leger).

Zapatisten tegen vrijhandelsakkoord NAFTA

Op 1 januari 1994, de dag dat het vrijhandelsakkoord NAFTA tussen de VS, Canada en Mexico in voege trad, leerde de wereld het Ejército Zapatista de Liberación Nacional (EZLN – Nationaal Zapatistisch Bevrijdingsleger) kennen. De organisatie bestond al sinds 1983 maar werd tot dan compleet genegeerd door de media.

Het EZLN verbaasde voor- en tegenstanders door op 1 januari 1994 in Chiapas, de meest zuidelijke deelstaat aan de grens met Guatemala, met 3.000 strijders in één dag meerdere steden en dorpen te ‘bevrijden’. Zo werd het EZLN de allereerste beweging die de gewapende strijd tegen het neoliberalisme opnam. Hun voornaamste eis was de uitvoering van artikel 27 in de grondwet van 1917, dat door de PRI nooit werd uitgevoerd. Dit artikel 27 was nog in de grondwet opgenomen onder druk van Emiliano Zapata en omvat zijn eis tot landhervorming.

De PRI zag zich omwille van zijn internationaal imago aanvankelijk gedwongen tot onderhandelingen met het EZLN. De vlotte start van het NAFTA-verdrag mocht niet in gevaar komen. Na enige tijd werd terug de aloude methode toegepast: repressie, ontvoeringen, standrechtelijke executies, slachtpartijen.

Acteal

Op 22 december 1997 werden in het dorpje Acteal in Chiapas 45 mensen vermoord in een kerk tijdens een misviering. Zij waren lid van Las Abejas (‘de bijen’), een van de vele groeperingen die zich inspireerden op het EZLN en op Zapata. De slachting werd uitgevoerd door de gewapende privé-militie Mascara Roja (‘rood masker’), die door lokale grootgrondbezitters werd gefinancierd. Het leger was in het dorp aanwezig maar weigerde tussen te komen. Er is nog steeds geen vonnis over de zaak, omdat de PRI alle middelen inzet om de rechtsgang te verhinderen.

In 2001 verloor de PRI dan toch voor het eerst na meer dan 70 jaar het presidentschap. President Vicente Fox was weliswaar geen rechtse PRI-man, maar allesbehalve een links politicus. Hij was wat je een lichtjes sociaal voelend liberaal zou kunnen noemen. Hij beloofde een onderhandelde oplossing met het EZLN voor het conflict in Chiapas, maar kwam niet verder dan zeer vage beloften.

Het EZLN werd meermaals definitief verslagen verklaard. Op militair vlak is dat zeker zo, maar de organisatie blijft zeer actief druk uitoefenen op het regime, dat anno 2019 in de landelijke gebieden nog steeds grotendeels feodaal is. In het noorden werden de traditionele grootgrondbezitters vervangen door de drugskartels. Zij kunnen ruim rekruteren bij de arme bevolking, die na de invoering van het NAFTA-akkoord van hun velden werden verdreven, omdat zij niet kunnen concurreren met de goedkoop ingevoerde maïs uit de VS. Die wordt in de VS door de overheid zwaar gesubsidieerd: de vrije markt in zijn reële vorm. Sindsdien is ook de vluchtelingenstroom naar de VS begonnen, die tot vandaag nog steeds doorgaat.

AMLO

Op 1 december 2018 verkoos Mexico zijn allereerste linkse president. Andrés Manuel López Obrador (AMLO) had in feite reeds in 2006 gewonnen, maar massale fraude kon dat toen nog verhinderen. Internationale druk heeft uiteindelijk min of meer eerlijke verkiezingen mogelijk gemaakt, waarbij AMLO 53 procent van de uitgebrachte stemmen behaalde. Zijn rechtse tegenstanders verweten hem toen reeds de Chávez van Mexico te zijn. Of hij zijn beloftes kan waarmaken, zal moeten blijken. Hij moet immers opboksen tegen een overheid, justitie, politie en leger die nog grotendeels onder de controle van de PRI vallen.

Hij heeft in ieder geval reeds een aantal stappen gezet die aantonen dat hij wel degelijk een breuk wil met het verleden. Zo heeft hij president Maduro van Venezuela uitgenodigd op zijn eedaflegging en was op zijn beurt aanwezig op Maduro’s eedaflegging, bovendien heeft hij geweigerd Juan Guaidó te erkennen als interim-president van Venezuela en keurde hij de ‘humanitaire hulp’ van de VS aan Venezuela af. De VS en de internationale media laten dit voorlopig blauw-blauw en wachten af, het gaat immers om Mexico, buurland van de VS. Politiek en media in de VS pretenderen een beeld van grote eensgezindheid in Latijns-Amerika over Venezuela, ook daarom wordt het standpunt van AMLO verzwegen. In hoeverre AMLO zijn beloftes waar maakt, zal de komende jaren blijken.

Emiliano Zapata is een van de vele historische figuren (in de echte betekenis van ‘historisch’) die niet in het rijtje past van officieel geëerde iconen als Winston Churchill en andere massamoordenaars.

Hij is een toonbeeld van consequent verzet tegen een systeem dat mensen verplettert. In zijn tijd was dat het feodalisme, vandaag is dat het neoliberalisme, de moderne versie van datzelfde systeem. Hij deed meer dan verzet plegen, hij bood een alternatief. Zou hij van Mexico een ander land hebben gemaakt? Misschien, misschien niet, in ieder geval heeft hij nooit een eerlijke kans gekregen. Hij hoort thuis in elke cursus geschiedenis over Latijns-Amerika. Zo kunnen kinderen zélf oordelen of ze het met hem eens zijn of niet.