Twee miljoen Belgen leven elke week, elke maand met de voortdurende angst het zonder sociale ‘zekerheid’ te moeten stellen. Geen wetenschappelijk jargon, in hun eigen woorden verduidelijken zes getuigen zoveel meer dan de meest doorwrochte academische analyse. Dit boek is een aanklacht en een harde vingerwijzing naar de linkse partijen.

Er verschijnen veel goede maatschappijkritische boeken, teveel voor één mens om ze allemaal te lezen. Wie niet thuis is in progressieve non-fictie of er pas kennis mee maakt, ziet vaak door de bomen het bos niet. Je kan er echter toch je weg in vinden – bijvoorbeeld door een selectie te maken, wat interesseert je, welke onderwerpen wil je volgen, welke laat je liever over aan anderen.

Af en toe verschijnt in dat grote bos van kwaliteitsvolle boeken eentje dat er bovenuit springt, dat eigenlijk iedereen moet gelezen hebben. Waarom? Je kan het gewoon niet verklaren. Wie de formule kent, weet zich voortaan een rijke man/vrouw. Niet dus. Er is geen formule.

Amin, Cindy, Eliza, Koen, Kurt en Sofie

De Achterblijvers van socioloog Geert Schuermans is zo een boek. Voor mij is dit een kanshebber op de onbestaande titel ‘meest relevante boek van het jaar’.  Ik begon er aan om even te kijken hoe hoog het op de hoop ‘dringend te lezen’ terecht zou komen maar voor ik het goed doorhad had ik het al uit. Twee avonden wel besteed, niet verloren aan bagger van een of andere euh ‘diepgaande’ talkshow.

Schuermans ging praten met Amin, Cindy, Eliza, Koen, Kurt en Sofie. Geen voorkeur, ik vernoem ze alfabetisch. Zij wonen in de kleine steden van Oost- en West-Vlaanderen, de dorpen of de randstad van (de provincie) Antwerpen en Limburg, ver van de grote stad, letterlijk door ettelijke kilometers pendelen elke dag of mentaal in de ‘verre’ minder fraaie stadswijken die we niet (willen) kennen. Ver ook van de villaverkavelingen, in onhippe oorden als Denderleeuw. Zij wonen waar het betaalbaar is – ‘betaalbaar’ zoals in ‘nog altijd veel te duur en zo slecht behuisd dat de gezondheid én het gemoed er zwaar onder lijdt’.

Zij zijn het Belgische equivalent van de Britse ‘working poor’, hebben een baan – of eerder banen – die tijdelijk zijn, zeer onzeker, met slechte werkomstandigheden en slecht betaald. Zij krijgen geen tussenkomst in hun vervoerskosten want ‘niet vast tewerkgesteld’, zijn niet in orde met de sociale zekerheid, kennen de weg niet naar de sociale diensten of voldoen niet wegens ‘niet arm genoeg’.

Zij zijn ook het Belgische equivalent van de witte werkende Trump-kiezende klasse in de armere staten van de VS, die door sociologe Arlie Hochschild zo treffend werden beschreven in haar boek Strangers in their Own Land – Anger and Mourning on the American Right[1].

Dit is de Franse onderklasse die Edouard Louis en Didier Eribon in hun boeken beschrijven. Ooit stemden zij voor de Franse PS (Parti Socialiste) of de PC (Parti Communiste). Vandaag stemmen zij voor het RN (Rassemblement National), het vroegere FN (Front National) van vader en dochter Le Pen. Dit zijn de gilets jaunes die ecotaks op brandstof maar niets vinden omdat ze met hun oude diesel naar een ver werk moeten pendelen in een streek waar het openbaar vervoer al jaren weg bespaard is. Voor hen zijn de nieuwe afvalzakken alleen een zoveelste dure extra-uitgave

In België wordt hun aantal op 2 miljoen geschat. “Samen met de mensen in armoede gaat dat om 34 procent van de bevolking.” “Mensen die misschien niet in armoede leven, hard moeten vechten om het hoofd boven water te houden, maar door één tegenslag in de problemen raken.”

Te ‘welvarend’ om arm genoemd te worden, maar te arm om rond te komen. Elke extra-uitgave is reden tot paniek, de kleine die naar de tandarts moet of op schoolreis wil, de twintig jaar oude diesel die het gaat begeven en niet meer binnen mag in de lage-emissiezones op maat van de middenklasse of gewoon ziek worden en daardoor geen tijdelijk werk meer hebben en geen inkomen, want niet voorzien in het contract (of eerder, géén contract).

Zot van de angst door sociale onzekerheid

Sofie krijgt de kans op een interim bij De Lijn, sorry, niet bij De Lijn “maar voor een callcenter dat de klantendienst van De Lijn verzorgt”. Het inkomen is te laag om haar gezin te onderhouden én haar huishuur te betalen. Ze kan een leefloon aanvragen bij het OCMW maar dat duurt maanden en ondertussen moet ze van de VDAB wel werken. “Of ik dat krijg is niet zeker. Sowieso duurt het lang voor je weet of ze je aanvraag goedkeuren. Ondertussen zou ik dan voor niets werken. Ik kan je garanderen: een mens wordt zot van zoveel onzekerheid.”

Schuermans spreekt aanvankelijk bij de mensen thuis af of in hun buurt, tot de pandemie hen veroordeelt tot Skype, WhatsApp en Facebook. Eliza verdient eigenlijk wel goed, maar staat er na een scheiding alleen voor met drie opgroeiende zonen. Ze kocht snel een huis, goedkoop. Dat dacht ze toch. “Achteraf bleek het zoveel verborgen gebreken te hebben dat het haast niet bewoonbaar was. Het maakt dat ik zoveel kosten heb dat ik nog amper geld overhoud om van te leven.” En dan weer: “De onzekerheid van die hele situatie geeft enorm veel stress.”

Want ook dat nog, kwetsbare mensen als zij hebben niet de luxe om kritisch te kopen, om nog eens een ander huis te gaan bekijken. Een goedkoop huis dat er oppervlakkig ‘goed’ uitziet, een immobiliënkantoor en een bank die wel beter weten. De gevolgen zijn niet voor hen.

Koen verdient ‘redelijk goed’ als zelfstandig klusjesman, maar zekerheid – telkens weer dat bangelijke woord – van een vast inkomen op lange termijn heeft hij niet. Ziek worden is geen optie. Hij kan geen enkele opdracht weigeren en moet te vroeg op om zelf de kinderen naar school te voeren. Elke dag stress of ze wel veilig op school zijn toegekomen.

Tijdens de gesprekken van Schuermans “vliegen de racistische uitspraken me om de oren. Ik had dat wel enigszins verwacht, maar om ernaar te luisteren zonder een kik te geven, is toch nog iets anders”. Een van zijn getuigen is Amin, een Marokkaan. Die wil verrassend genoeg geen leefloon. “Als ik geld moet hebben, ik vind ik moet het zelf verdienen. Ik wil geen geld om niets te doen.”

Cindy werkte jarenlang als poetsvrouw tot ze twee jaar geleden door fysieke en mentale problemen terugviel op een ziekte-uitkering. “Ik heb altijd gewerkt. Als poetsvrouw. Als je hier als vrouw niet gestudeerd hebt, ga je kuisen ‘bij de sjieke menschen die wel een dieplom hebben’. Als je hier een job in de buurt wil, ‘èt je nie te kiezn’.” Allen spreken ze een mengtaal van hun dialect met wat ze kennen qua algemene taal. Uit beleefdheid? Om niet dom over te komen voor hun socioloog?

En dan is er Kurt. Toen hij bij tapijtenfabrikant Tonton Tapis werd ontslagen door de sluiting van de winkel was hij zo boos dat hij niet eens zijn C4 ging halen (het fameuze formulier om je status als werkzoekende aan te vragen). Een riskante beslissing, maar hij vond snel werk in een drukkerij.

Zes jaar later ging die ook dicht na een overname en moest hij voortaan van Oostende naar Melle (voorbij Gent) voor zijn werk. Volledig op eigen kosten. “Het personeel had de keuze: ontslag of mee verhuizen.” Kurt verdient redelijk goed, zolang er geen onverwachte extra’s uit te geven zijn. Dan beginnen de problemen. Bovendien begrijpt hij de papiermolen van de overheidsdiensten niet en mist zo voortdurend kansen op steun. Hij komt echter niet in aanmerking voor corona-steun, want hij verliest op zijn karige inkomsten van 18.000 euro per jaar te weinig door corona. Blijven werken is de boodschap.

Alle getuigen van Schuermans worden zwaar door de pandemie getroffen. Zij hebben geen werk dat thuis kan gedaan worden, hun onzeker arbeidsstatuut staat hen bovendien niet toe eisen te stellen. Er is geen geld voor een degelijke laptop voor de kinderen. Een lerares reageert met “wat raar” als een van hen zegt geen internet te hebben …

Het privilege van een wit mens te zijn, daar kunnen zij zich niets bij voorstellen. Wat ze wel zien is ‘de vreemden’ die een uitkering krijgen “zonder te werken”… En zij maar werken, jarenlang met een weekcontract bij hetzelfde bedrijf. Brutale sociale uitbuiting, dat weten ze, maar het inkomen is goed, ook al is er de permanente stress om elke week pas te weten of er wel een contract volgt van weer maar een week.

De bemiddelde middenklasse is dé norm

En wie neemt het voor ons op? Het wantrouwen in de traditionele partijen – waar Groen ook bij hoort – is immens groot. De enige partijen die ‘hun taal’ spreken zijn de N-VA en het Vlaams Belang. Wie zich als goedverdienende middenklasser met een stabiel arbeidscontract erover verbaast dat deze mensen stemmen voor partijen die hen sociaal niets te bieden hebben, krijgt snel zijn antwoord. “De anderen toch ook niet?” “Een sociale woning? De wachttijd is zeven jaar …

En wie denkt dat dit ooit wel zal overgaan, vergist zich schromelijk. Dit kan tientallen jaren aanhouden. Kijk naar de Republikeinse Partij in de VS die er met een volks discours in slaagt net die kiezers aan te trekken die door hen nog erger worden aangepakt dan door de Democraten.

“De meer bemiddelde middenklassers gaan er vanuit dat hun situatie de standaard is. Wat moeilijk voor hen is, is moeilijk voor iedereen. Wat hen gemakkelijk afgaat, is evident voor de rest. Wie niet kan volgen, zal zijn best wel niet genoeg doen.”

Dit zijn stuk voor stuk mensen die elke dag keihard werken, “die geen dikke boeken van obscure antropologen, economen of politicologen lezen om haarfijn aan te voelen” wat ze al weten. “Alleen hebben ze niet de woorden om dat gevoel uit te drukken.”

Permanente stress door onzekerheid leidt onvermijdelijk tot psychische problemen. Therapie dan maar. Die wordt nauwelijks terugbetaald. Te duur. Groepstherapie is goedkoper. Dat betekent samenzitten met drugsverslaafden en alcoholici. Niet dus. Hun enige echte therapie krijgen ze echter nooit, zekerheid, stabiliteit en perspectief op een toekomst voor hun kinderen

Waarom ‘wij’ hen niet begrijpen? “Mensen, en dan zeker de meer bemiddelde middenklassers, gaan er al te vaak van uit dat hun situatie de standaard is. Wat moeilijk voor hen is, is moeilijk voor iedereen. Wat hen gemakkelijk afgaat, is evident voor de rest. Wie niet kan volgen, zal zijn best wel niet genoeg doen.”

Dit boek is een aanklacht

De Achterblijvers is een aanklacht, vooral tegen de drie linkse partijen die zich voorstaan sociaal te zijn … én tegen de vakbonden. Dit doet zich voor in heel Europa, overal vinden cynische politici en extreemrechtse partijen bij deze mensen hun electorale basis. Hen mag je verwijten hypocriete machtswellustelingen te zijn. Maar hun kiezers?

Racisten zijn er zeker oververtegenwoordigd. Het racisme van (een deel van) deze mensen kan en moet je afkeuren, hen daarom kleineren en beledigen is echter de verkeerde aanpak. Amper twee generaties terug stemden deze mensen allemaal links. Het volstaat niet de schuld bij de extreemrechtse partijen te zoeken, links heeft deze mensen effectief opgegeven.

Wallonië lijkt binnen Europa nog een uitzondering. Hier stemmen deze mensen niet op een Franstalige tegenknie van de N-VA of het Vlaams Belang, maar op de PS en in steeds grotere aantallen op de PTB, de Franstalige PVDA. Waarom? Aanwezigheid in de wijken, een luisterend oor, een zelfde taalgebruik en vooral, een uitgebreid netwerk van sociaal dienstbetoon.

Dienstbetoon??

Dienstbetoon klinkt in middenklasse-oren niet goed. Die historische reputatie is zeker terecht. Dienstbetoon was verworden tot hulp- en spandiensten om te frauderen, knoeien met bouwvergunningen was een topper, en vooral, het was dienstbetoon voor de iets betere middenklasse. Correct dienstbetoon met duidelijk vastgelegde normen om mensen te helpen is een enorme kans voor links.

De gemiddelde middenklassers – weer die groep – vinden dat dienstbetoon maar niks. Paternalistisch en corrupt. Een mens kent zelf wel zijn weg in de overheidsadministratie. De gepaste formulieren voor de studiebeurs of de subsidiëring van de isolatie van de woning, dat vul je toch vlot en correct zelf in?

Niet dus. Deze mensen hebben die ‘zekerheid’ niet. Wat deze mensen nodig hebben is respect, een luisterende stem en hulp in de administratieve tredmolen. Teruggaan dus naar die wijken, met ouderwets sociaal dienstbetoon, om te helpen de aanvraag voor een studiebeurs voor de kinderen correct ingevuld te krijgen, om uit te leggen hoe ze een premie voor renovatie van de woning kunnen krijgen. Uit onderzoek in het buitenland blijkt steevast dat sociale fraude veel kleiner is dan het bedrag dat niet wordt uitgekeerd, omdat mensen hun rechten niet kennen.

Dit zijn tenslotte de mensen die niet – of meewarig – aan bod komen in de media. Reclame of items in het nieuws, commentaren, altijd is het kerngezin met twee goede verdieners en twee gezonde kindjes, apart staande woning, voortuin met garagepoort en groot gazon – al  dan niet met trampoline – de  norm.

De Vlaamse sociaal-democratische partij die het socialisme uit zijn naam heeft verbannen wil niet meer erkennen dat dit hun natuurlijke kiezers zijn. Te min? Alles voor regeringsdeelname. Alles voor de kiezers van het onbestaande politieke centrum. De gevolgen zullen nog maar eens duidelijk worden bij de volgende parlementsverkiezingen.

Tenzij ze dit boek lezen en tot inkeer komen.

Voor wie nog wat dieper wil graven geeft Schuermans achteraan een lijst boeken waaruit hij citeert tussen zijn verhalen door, zoals Bullshit Jobs van David Graeber en Terug naar Reims van de hierboven al vermelde Didier Eribon.

 

Geert Schuermans. De Achterblijvers – Hoe de vloer onder de lagere middenklasse wegzakt. EPO, Berchem, 2021, 218 pp. ISBN 978 94 6267  275 8

 

Note:

[1] Vertaald als ‘Vreemdelingen in hun eigen land – Een reis door rechts Amerika’. Zie de recensie Trump-kiezers, vreemden in eigen land?