Het valt tijdens deze deprimerend kille Belgische zomer moeilijk te vatten dat op andere plaatsen hittegolven en bosbranden razen. Een oplossing voor deze klimaatextremen is alleen mogelijk als de echte oorzaak van de klimaatverandering wordt aangepakt. Politici en bedrijfsleiders houden het echter bij ‘een haalbare en betaalbare’ aanpak. Anders gezegd: “Wij doen gewoon voort”.

Bosbranden razen door Italië, Griekenland en Turkije. In Rusland staat de toendra in brand, Canada en de oostkust van de VS stevenen af op hun tweede historische recordjaar qua bosbranden – en het vorige record dateert van 2020. In het zuidelijk halfrond waar het nu nog enkele maanden frisser is wacht eveneens een herhaling én verergering. In de Noord-Europese landen doet zich ondertussen het omgekeerde door, hier valt meer regen in een dag dan in een heel seizoen, met de gekende gevolgen.

Zijn er inderdaad meer bosbranden of overstromingen dan vroeger, of is er eerder sprake van meer media-aandacht, ten gevolge van het grotere milieubewustzijn van de bevolking, zoals een VRT-radiojournalist deze morgen (2 augustus) vroeg aan een expert bosbeheer van de Universiteit Gent?

Complexiteit en context vloeken met logica media

Zijn antwoord was complex en zijn tijd beperkt, zodat de luisteraar na het gesprek met nog meer vragen achterbleef dan ervoor. Dat was niet de schuld van de geïnterviewde persoon, noch van de betrokken journalist. Zoals altijd zit het probleem van deze oppervlakkige media-aandacht veel dieper, in de evolutie van de media naar korter, bondiger en (vermeend) ‘duidelijker’ nieuws.

De meeste maatschappelijke problemen zijn echter net wél complex en vergen meer dan enige uitleg in een korte actualiteitenrubriek.  De oorzaken van bosbranden en overstromingen kunnen gewoon niet worden samengevat in een kort gesprek.

Bovendien, wat zijn ‘oorzaken’? Is depressie/burn-out het gevolg van een te zwakke persoonlijkheid, van teveel stress op het werk of thuis… In de psychiatrie beschouwt men psychische problemen nog grotendeels als een zaak van individuen, waarvoor individuele aanpak de oplossing zou zijn. Ondanks de wetenschappelijke vooruitgang nemen de depressies echter fenomenaal toe. Tijd dus om naar diepere oorzaken op zoek te gaan.

Stilaan groeit het inzicht dat depressie en burn-out sociale en maatschappelijke problemen zijn. Waarom hebben wij meer vrije tijd dan ooit tevoren en zijn we meer overwerkt dan ooit tevoren? En, waarom blijven we dat slikken? De echte oorzaak zit in het economisch systeem dat we nog steeds niet echt in vraag stellen. Dat geldt net zozeer voor de huidige plaag van bosbranden en overstromingen. We willen de echte oorzaken niet erkennen.

Achter elke ‘oorzaak’ zit een andere ‘oorzaak’

We kunnen er blijven voor kiezen ons tevreden te stellen met het opzoeken van de ogenschijnlijk directe oorzaken van bosbranden en pogen daar iets aan te doen. Zal dat helpen? In geen geval, omdat achter elke ‘oorzaak’ een andere ‘oorzaak’ verborgen zit die we niet (willen) zien.

Klimaatontkenners wijzen er graag op dat bosbranden altijd hebben bestaan, net zoals er altijd wel mensen zijn geweest met psychische problemen. Pyromanen zijn voor hen een geliefkoosde uitvlucht.

Zonder de minste twijfel werden een aantal van de recente bosbranden moedwillig aangestoken, niet alleen door vunzige pyromanen, maar ook door malafide vastgoedmakelaars die beschermde natuurgebieden graag openbreken. In Frankrijk is het fenomeen al bekend sinds de jaren 1970, gelijklopend met de naoorlogse doorbraak van het massatoerisme. En ja, er zijn inderdaad altijd bosbranden geweest.

Zelfs de meest rabiate klimaatontkenners kunnen echter moeilijk blijven beweren dat al deze bosbranden werden aangestoken. Bovendien, de statistieken zijn onmiskenbaar. Bosbranden beginnen vroeger tijdens het droge seizoen en gaan langer door omdat het droge seizoen langer wordt (en de overgangsseizoenen verdwijnen), ze doen zich op meer plaatsen voor dan voorheen, ze zijn bovendien heviger, duren langer en breiden zich over grotere oppervlakten uit.

Klimaatontkenners hebben wél gelijk, een beetje…

Als je ‘door mensen aangestoken bosbranden’ uitbreidt van directe pyromanie naar elke activiteit of gedragsvorm die aanleiding geeft tot bosbranden hebben de klimaatontkenners echter wel gelijk, maar niet in de zin die ze zelf graag zouden hebben. Alle bosbranden waar ook ter wereld worden immers voor het overgrote deel door menselijke activiteit veroorzaakt.

Klimaatontkenners ontkennen elke rol van de mens in de klimaatverandering, maar zijn er tegelijk als de kippen bij om pyromanen (mensen) als oorzaak van bosbranden aan te wijzen

Achteloos weggeworpen sigarettenpeukjes, een niet grondig geblust barbecue-vuur, een weggeworpen fles die als vergrootglas fungeert, het zijn allemaal ‘menselijke oorzaken’ (‘menselijk’ in de letterlijke zin, niet figuratief zoals in ‘goedbedoeld’). Affiches in bosreservaten doen daarom een beroep op onze individuele verantwoordelijkheidszin.

De voorbije veertig jaar heeft de reclame er het idee ingepompt dat vakanties alleen leuk zijn als ze ver van huis doorgaan in een of ander ‘stabiel’ warm klimaat, liefst te bereiken met het vliegtuig. Massatoerisme heeft de kustgebieden van Frankrijk, Spanje, Italië, Griekenland en Turkije toegankelijk gemaakt voor miljoenen bezoekers, waardoor de beboste oppervlakte inkrimpt en de overblijvende bossen nog meer onder druk komen van bezoekers (terwijl ik dit schrijf wordt elke Facebookpost geteisterd door reclame voor vakanties in Turkije en andere oorden).

Hoe reëel die impact ook is, dit gaat voorbij aan veel belangrijkere oorzaken. De industrialisering die steeds grotere oppervlakten opeist, de ontbossing voor de houtindustrie en de mijnbouw en de vervanging van natuurlijke gemengde bossen door gelijkjarige monoculturen, de luchtvervuiling, het steeds grootschaliger gebruik van grondwater voor de industrie – niet alleen door de agrobedrijven – het leidt allemaal tot verdorring van het landschap én tot verandering van het klimaat, warmer dan ooit tevoren in de warme periodes, kouder in de koude seizoenen, droger in droge periodes, natter in natte periodes. Samengevat: extremer.

Enorme economische schade

Bovendien hebben de toenemende bosbranden een cumulatief effect: een platgebrand bos wordt een open woestijn die geen zonnewarmte absorbeert en geen regenwater opslaat, wat extreme temperaturen nog meer in de hand werkt. De zo vruchtbare bodem onder het bos wordt een kurkdroge laag waar amper taai onkruid op groeit – of spoelt volledig weg in de modderstromen van regenorkanen, die eveneens exponentieel toenemen.

Bosbranden mogen voor de gemiddelde Belg een ver-van-mijn-bed-show zijn, regenstormen zijn dat niet, zoals recent is gebleken.  De bossen van de Ardennen zijn nog enigszins beschermd tegen bosbranden door het reliëf en de diversiteit aan loof- en naaldbomen. De gelijkjarige[1] monoculturen van naaldbomen in Limburg daarentegen worden elk jaar meer kwetsbaar.

De economische schade is nu al enorm en er komt nog meer op ons af. Actie is met andere woorden dringender dan ooit. Feiten overtuigen echter niet iedereen. Terwijl meerdere Belgische provincies werden getroffen door een ongeziene klimaatramp vindt de Vlaamse minister van leefmilieu het nodig om het al bij al zéér bescheiden en nog steeds ruim ontoereikend klimaatplan van de EU af te schieten als niet ‘haalbaar en betaalbaar’.

Steeds zwakkere overheden

Zoals de Belgische nationale regering hard heeft bespaard op civiele bescherming, de dienst die zo cruciaal is bij rampenbestrijding, net zo hebben alle mediterrane landen zwaar bespaard op hun brandbestrijdingsdiensten.

Turkije heeft de voorbije jaren zwaar bespaard op zijn materiaal voor bestrijding van bosbranden. Meerdere Turkse blusvliegtuigen[2] zijn buiten gebruik wegens uitgesteld onderhoud en ontbrekende wisselstukken. De Turkse regering heeft daarbovenop meerdere dagen geweigerd om hulp te vragen van andere landen voor de bestrijding van de branden, deels omdat ze de ernst van de situatie weigerde te erkennen, deels (misschien zelf hoofdzakelijk) uit misplaatste trots om niet te erkennen dat ze de situatie niet aankunnen. Hetzelfde gebeurde de voorbije jaren in alle Europese landen rond de Middellandse Zee.

Haar halsstarrige weigering om het klimaatprobleem daadwerkelijk te erkennen deelt de Vlaamse regering met zowat elke regering in de EU en daarbuiten. Maatregelen concentreren zich op het ‘haalbare en betaalbare’. “De economie mag door een klimaatplan niet gehinderd worden”.

Dit is geen dom of onwetend beleid

Ondertussen stevent diezelfde economie als lemmings[3] af op de afgrond. Zijn politici en bedrijfsleiders die blijven weigeren de noodzaak van zware klimaatinvesteringen in te zien dan dom en/of onwetend? Helemaal niet.

Critici van het klimaatbeleid van de regionale en nationale regeringen van België uiten dikwijls hun woede over wat zij de onwetendheid of onkunde van de politieke klasse en de grote bedrijfsleiders noemen. Zij vergissen zich.

Ministers worden door hun professioneel degelijk opgeleide administraties zeer goed op de hoogte gehouden van de werkelijkheid. Grote bedrijven in de energiesector, de chemie, de agro-industrie weten al decennia waar hun manier van werken toe leidt.

Exxon bezat al een uitgebreide studie van eigen experten over de klimaatverandering in 1977 en besloot daar onmiddellijk iets aan te doen: door te ontkennen en te verzwijgen, maar vooral door ‘wetenschappelijke studies’ te financieren met de bedoeling twijfel te zaaien.

Waarom doorgaan met die waanzin?

Mainstream politici en bedrijfsleiders zijn niet dom! Zij dienen echter andere belangen dan het voortbestaan van de mensheid. Een economisch systeem dat enkel winstmaximalisatie als legitiem doel erkent, liefst op op zeer korte termijn, kan niet anders. Hun drijfveren zijn niet de onze.

De CEO van een autobedrijf die beslist voortaan alleen duurzame auto’s te produceren met recycleerbare en vervangbare onderdelen, met zeer laag energieverbruik en die een mensenleven meegaan (wat technisch perfect realiseerbaar is), of beter nog, een CEO die beslist voortaan alleen nog treinen, trams en bussen te produceren, zal veel bloempjes krijgen van klimaatactivisten en vervolgens op staande voet ontslagen worden door zijn (het zijn nog altijd grotendeels mannen) aandeelhouders. Net daarom zal een minister ingaan tegen de rapporten van de eigen administratie en klimaatmaatregelen uitstellen, minimaliseren of afgelasten.

Het is niet zo dat deze CEO’s en politici zich door dit economisch model gedwongen voelen om met deze waanzin door te gaan. Een groot deel van hen gelooft echt dat het allemaal niet zo’n vaart zal lopen. Het is dus geen kwestie van andere, betere bedrijfsleiders en politici. Zolang het economisch systeem zelf niet verandert, zal dit soort personen komen bovendrijven en het beleid blijven bepalen. Zij zullen kansen krijgen om ’te groeien’. Wie er anders over denkt maakt geen promotie (of kiest een andere loopbaan).

De geschiedenis heeft voldoende aangetoond dat fundamentele verandering nooit komt van de top. Dat is ook logisch. Wie in een bepaald systeem aan de top geraakt zal dat systeem niet in vraag stellen.  Verandering komt er alleen wanneer beleidsvoerders daartoe gedwongen worden door de publieke opinie.

De industriebaronnen erkenden na de Tweede Wereldoorlog de sociale zekerheid en de openbare gezondheidszorg omdat ze vreesden hun privileges helemaal te verliezen.  Dat deden ze niet vanuit een of ander sociaal bewustzijn. Historische vergelijkingen lopen altijd mank (maar ze rijmen wel).

Een ander klimaatbeleid kan wel degelijk, maar alleen als de bevolking die afdwingt. Om tot dat besef te komen heeft de bevolking echter media nodig die hen informeren en hen wijzen op het potentieel tot verandering. Die media zijn er voor het ogenblik niet. Zelfs de allerbeste (eerder zeldzame) analyse in een krant, tijdschrift, weekblad, radio, tv, website verliest zijn geloofwaardigheid en overtuigingskracht wanneer de lezer/kijker/luisteraar onderbroken wordt door reclame, waar het tegendeel wordt gezegd. Een ander klimaatbeleid vergt met andere woorden ook andere media, die niet door dezelfde commerciële logica gedreven worden als de rest van de economie.

De uitdaging is enorm. Niets is echter onmogelijk. De geschiedenis geeft daar voldoende voorbeelden van. De enorme betrokkenheid van de jeugd bij de klimaatproblematiek is alvast hoopgevend. Zij geven de politici en de bedrijfsleiders een stevig antwoord waar die laatsten geen blijf mee weten en bovendien voeren zij hun acties los van de traditionele media.

 

Notes:

[1] Een bos met allemaal even oude, dus even hoge bomen, nog meer in naaldbossen, is veel gevoeliger voor uitslaande branden dan een gemengd natuurlijk bos. Bovendien, naaldbomen horen niet thuis in een gematigd klimaat en leiden tot bodemverzuring (vergelijk de ondergrond van een coniferenhaag met een haag van loofsoorten, onder de eerste groeit niets meer).

[2] De Canadair CL-215 (en zijn varianten) werd speciaal ontworpen voor snel opscheppen van water uit een wateroppervlak en even snelle lozing boven brandhaarden. Deze toestellen moeten aan zware stevigheidsvereisten voldoen, vergen veel onderhoud en de piloten moeten een specifieke training volgen. Deze toestellen kunnen zeer traag vliegen, wat ze efficiënt maakt voor brandbestrijding maar het risico voor de bemanning ook vergroot. Laagvliegen aan lage snelheid is immers iets wat elke piloot net zal vermijden als hij niet aan het landen is. Toch is dat net wat deze toestellen doen tijdens hun operaties. Turkije heeft 9 toestellen, Griekenland 8 en Italië 5.

[3] Spreekwoordelijk, want het is een onware urban legend dat lemmings collectief zelfmoord zouden plegen. Bij overbevolking gaan groepen lemmings migreren waarbij ze als goede zwemmers wel eens wateroppervlaktes oversteken. Daarbij vergissen ze zich soms qua te overbruggen afstanden met dodelijke gevolgen voor de traagste zwemmers. Deze mythe is overigens een goede metafoor voor wat er gebeurt als je alles herleidt tot het direct waarneembare en niet verder gaat kijken naar diepere oorzaken, zoals met bosbranden en overstromingen.