Kazakhstan was recent even hoofdnieuws. De Chinese provincie Xinjiang ligt in de buurt. Over Centraal-Azië weten we hier in feite zelfs in 2022 nauwelijks iets over. Ella Maillart deed in 1932 wat zowat iedereen haar ten stelligste afraadde: zij reisde er als vrouw alleen naar toe en schreef er een fascinerend boek over. Toerkestan Solo is een historisch tijdsdocument.

Ella Maillart (1903-1997) was reeds in haar jonge jaren een avonturierster die heel wat sociale barrières doorbrak, zonder ooit politiek actief geweest te zijn voor vrouwenrechten. Daarvoor was ze te individualistisch ingesteld. Als kind van een welvarende Zwitserse familie uit de hogere burgerij kon ze opgroeien zonder enige financiële zorg.

Op haar 16de richtte ze de eerste vrouwelijke hockeyclub op in Zwitserland. Vier jaar later zeilde ze met een vriendin over de Middellandse Zee en op 21-jarige leeftijd nam ze deel aan de Olympische Spelen in de zeilcompetitie. Van 1931 tot 1934 nam ze tevens deel aan internationale wedstrijden met de Zwitserse skiploeg.

Tijdens een van haar reizen voor de competitie bleef ze in Moskou hangen waar haar interesse voor de Russische film en cultuur ontstond, wat in 1931 het onderwerp werd van haar eerste boek Parmi la jeunesse russe (Onder de Russische jeugd).

Na dat eerste verblijf in Moskou reisde ze door de Kaukasus¹ en kreeg er de smaak te pakken van het avontuurlijk reizen door onbekende gebieden, ver weg van de toeristische evidenties. Met de opbrengst van dat eerste boek plande zij haar eerste grote reis door Centraal-Azië.

Ella Maillart was allesbehalve politiek ingesteld. Over het bewind van Stalin had ze geen mening. Dat ze zo neutraal stond maakt haar boek over haar tweede reis net zo boeiend. Waar zowat alle andere schrijvers die in die periode door de Sovjet-Unie reisden ofwel hevige Stalin-fans waren of zijn regime volledig afkeurden, keek zij met een neutrale, nuchtere blik.

Reisverhalen waren populair

In de jaren 1930 waren reisboeken, fotoboeken en reportages in kranten en tijdschriften de enige bron van informatie over verre, vreemde – in westerse ogen – gebieden, volkeren, gewoontes, godsdiensten, talen… Reisboeken waren een zekere bron van inkomsten voor getalenteerde schrijvers met zin voor avontuur, wat in die tijd ‘geen angst voor de zeer reële risico’s’ betekende.

Objectief waren die reisverhalen niet. Centraal-Azië en het enorme binnenland van China was voor de gewone Europeaan volledig onbekend. De verhalen die er over werden geschreven waren gekenmerkt door een dubbelzinnige bewondering voor het exotische karakter van deze volkeren en tegelijk een neerbuigende houding over hun ‘primitieve’ levensomstandigheden.

Toerkestan is een mythische naam voor het gebied van de Centraal-Aziatische republieken, een naam die vandaag weer populair is bij Turks president Erdogan, die de oude culturele banden tussen de Turkmeense volkeren weer wil aanhalen – onder zijn verlichte leiding uiteraard.

Maillart begint haar reis door dit enorme gebied eerst in een grotere groep, die na verloop van tijd afhaakt. Zij zet echter door. Helemaal alleen reist ze per boot, soms per auto, te paard, te voet, met de trein en heel af en toe met het vliegtuig (wat toen een allesbehalve comfortabele, zeer onveilige en onzekere onderneming was).

Zij observeert, noteert en fotografeert. Het lijkt vandaag bijna onmogelijk te vatten hoe ze in 1932 als vrouw alleen door deze landen kan reizen, waar zelfstandig handelende vrouwen onbestaand zijn. Het terreurbewind van Stalin is nog in zijn beginfaze, maar de tekenen zijn reeds aanwezig.

Elke vorm van godsdienstbeoefening moet uitgeroeid worden. De grootste uitdaging voor het regime ligt echter op cultureel vlak. Hoe krijg je nomadenvolkeren in één generatie naar een sedentair (en dus beter controleerbaar) bestaan?

De lokale autoriteiten blijken naast zeer achterdochtig voor westerse vreemdelingen ook zeer inefficiënt, slordig en wispelturig. Besluiten worden ingetrokken, laten op zich wachten tot ze plots zomaar in orde blijken te zijn. Er valt geen lijn in te trekken.

Het enige wat zeker is is permanente onzekerheid. Krijgt ze een visum voor de volgende stad? Wordt dat visum eenmaal aangekomen daar wel erkend?

Buitenlandse inmenging

Er woedt een opstand van moslims aan de Chinese kant van de bergketen waar ze door reist. Die andere kant heet Xinjiang.

Desinformatie en inmenging van andere grootmachten is blijkbaar niets nieuws, want Maillart stelt zich de vraag: “… zou ik erachter kunnen komen of de opstanden gaande worden gehouden door de Engelsen of door de Russen, door moslimfanatici of door een nationaal reveil; en of dat laatste uit zou zijn op een herstel van de oude Turks-Mongoolse eenheid.”

Gevaarlijk is reizen hier altijd, ook voor de lokale inwoners, is het niet voor roversbendes, dat is het voor de ‘Basmachi’s’ die tegen het sovjetregime strijden “al dan niet met steun van buitenlandse mogendheden”.

Die Basmachi’s waren nog opgericht als protest tegen de dienstplicht onder de tsaar. Na de revolutie zetten zij hun verzet tegen het nieuwe regime onverminderd verder. Moderne doelstellingen hebben ze niet. Wat ze willen is de feodaliteit van voor de tsaren herstellen.

Maillart heeft een talenknobbel. Ze slaagt er zowat overal in minstens een rudimentaire kennis van de lokale talen op te pikken, die haar met Russisch doorspekt gebrabbel voldoende verstaanbaar maakt om de weg te vinden.

Veel hangt echter van het toeval af. Een korte ontmoeting met aan andere avonturier levert tips voor een nieuwe stap naar de volgende bestemming. En bluf. Zo kan ze mee met een groep ruiters, hoewel ze maar één keer in haar leven heel even op een paard had gezeten.

Het wordt een helse beproeving voor het betrokken lichaamsdeel (en meerdere valpartijen), maar Maillart is een taaie en houdt vol.

De centrale controle van de Sovjet-Unie heeft voordelen die soms verborgen zitten in de nadelen. Zo is er zowat overal een kantoor van Intoerist, voluit de Organisatie voor Proletarische Toeristen.

Vreemd voor een land en een tijd waarin toerisme haast onbestaand is. Die bureau’s zijn in feite gewoon registratiekantoren voor aankomende buitenlanders.

Ze dienen vooral om die pottenkijkers nauwgezet in de gaten te houden, maar zijn tegelijk ook goede informatiepunten voor diezelfde reiziger. In hun ijver om elke beweging te controleren en een imago van een goed georganiseerde staat uit te dragen, geven de bediendes haar altijd de beste – meestal ook de enig beschikbare – manieren om verder te reizen. Alles blijft echter onzeker tot op de laatste minuut.

Af en toe wordt er wel over politiek gepraat, maar alleen met andere ‘toeristen’, nooit met de lokale bevolking. Ofwel vertrouwen ze de vreemdelingen niet, ofwel verdenken ze hen ervan spionnen voor de bureaucratie te zijn.

Dat geeft soms bizarre ontmoetingen. Nicolas is een Oekraiener uit de Donbass die alleen Russisch spreekt, allesbehalve Russisch nationalist is maar wel een baan zoekt bij de Russische overheid.

En het Sovjetbewind heeft positieve aspecten. Meisjes moeten voortaan zestien zijn – wat ze moeten bewijzen met geboorteakten – en een bewijs van gezondheid leveren voor ze mogen huwen (of eerder ‘gehuwd worden’). Weduwen mogen niet langer verplicht worden met een van hun schoonbroers te hertrouwen.

Onder de tsaren had de stad Samarkand, de voornaamste stad van heel Centraal-Azië één vroedvrouw en 900 ziekenhuisbedden. Twintig jaar Sovjetbewind later zijn er 10.000 ziekenhuisbedden in de stad.

Maillart wordt zowat overal argwanend bekeken, ook de vrouwen keuren haar af. Ze wordt echter nooit lastig gevallen en bij de mensen thuis geldt de traditie van gastvrijheid. Er is altijd eten voor een gast, wie hij/zij ook is.

In dezelfde kamer slapen met de mannelijke gidsen geeft nooit problemen, maar je neemt het gesnurk, de geur van ongewassen lichamen en andere geuren voor lief.

Overal in de steden ruikt het naar stof en urine – er zijn nog geen riolen, of ze zijn in aanbouw – wat je na een paar dagen niet meer merkt, tot je een tijd buiten de stad reist en er terugkeert.

Iedere keer weer wennen. Het Sovjetregime legt overal waterleidingen en rioleringen aan, maar dat vergt tijd en de bureaucratie werkt niet bepaald efficiënt.

Maillart kan onder de mensen vrij fotograferen met haar Leica, niet omdat de mensen dat goedkeuren, maar omdat ze geen flauw idee hebben wat ze met dat doosje voor haar gezicht doet.  Die tijden zijn in ieder geval voorbij.

Er zijn ook dingen die nooit veranderen en die elke eenzame reiziger buiten de betreden paden herkent. Niemand zo spraakzaam over allerlei intieme dingen dan een complete vreemdeling die je na een paar uren samen op een zelfde trein of boot nooit meer terugziet.

Over de risico’s zegt Maillart niet veel. Ze vermeldt het hier en daar, zoals wanneer ze hoort dat Basmachi’s in de buurt een lijnbus hebben overvallen en alle vrouwen hebben meegenomen, en dat is niet om de afwas te doen.

Het lijkt allemaal nogal roekeloos, maar in feite denkt Maillart goed na over elke nieuwe reisdag. De bureau’s van Intoerist zijn zeer betrouwbaar. In de stad Toertkoel zijn ze zelfs wild enthousiast wanneer ze er binnenstapt: “U bent onze eerste toerist. Kameraden, een toerist! Een toerist uit Parijs!” Dat ze een Zwitsers paspoort toont maakt niet uit.

Een van de medewerkers vraagt verbaasd “Wat is dat, een toerist?”. Vreemde vraag voor iemand die in een kantoor werkt dat Intoerist heet, maar zo is het maar. Als ze voor haar geen onderdak vinden, komt de oplossing vanzelf. Een van de ambtenaren nodigt haar gewoon uit bij hem thuis te komen slapen. Als ze daar toekomt is zijn vrouw al op de hoogte en staat de tafel gedekt voor haar erbij.

Die gastvrijheid houdt echter ook gevaren in. Ze heeft talrijke foto’s van verboden plaatsen of gebouwen gemaakt. De gewone mensen mogen dan wel heel goedgelovig staan tegenover een fotografe, de overheid weet wel beter.

Met spionage – zoals zij dat interpreteren en dat is heel ruim – lacht het bewind niet. Met de nodige flair weet ze echter al haar nota’s en foto’s overal mee te nemen zonder dat ze opgemerkt worden, met dit boek als fascinerend eindresultaat

Deze recente Nederlandstalige uitgave van 2022 bevat jammer genoeg geen enkele van haar foto’s en de twee kaarten van haar reis zijn rudimentair en onnauwkeurig. Schoonheidsfout bij een verder fascinerend boek, een historisch tijdsdocument.

Wie op zoek is naar literatuur pro of contra de Sovjet-Unie onder Stalin zal hier zijn gading niet vinden. Maillart observeert maar oordeelt niet. Net daarom is dit een zeer waardevol boek.

Was haar eerste boek nog een toevalstreffer, dan vestigde zij zich met Toerkestan Solo definitief als bekend auteur. In Frankrijk en Zwitserland is ze nog steeds een bekende naam.

Zes steden hebben een straat naar haar genoemd. Maillart publiceerde na Toerkestan Solo nog zeven reisboeken.

 

Ella Maillart. Toerkestan Solo – Een vrouw op weg naar Samarkand, 1932. Querido Fosfor, Amsterdam, 2022, 323 pp. ISBN 978 9021 4491 35

Notes: