Lula haalde het nipt van zetelend president Bolsonaro. Bijna de helft van de Brazilianen stemde niét voor hem. Toch zijn er meerdere redenen om zijn overwinning historisch te noemen, wanneer je kijkt naar de omstandigheden waarin hij campagne moest voeren. Hoe nipt zijn overwinning ook was, en hoe hard de oppositie van het Bolsonaro-kamp ook zal zijn, dit is wel degelijk een game-changer voor Latijns-Amerika en de wereld.

De overwinning van Luis Inacio da Silva, beter gekend met zijn roepnaam Lula, was zeer nipt. Hij behaalde 60.345.999 voorkeurstemmen, goed voor 50,9 procent van de correct uitgebrachte stemmen.

Zetelend president Jair Bolsonaro geraakte veel verder dan de peilingen hadden voorspeld, met 58.206.354 stemmen en 49,1 procent, een verschil van 2.139.645 kiezers. Het is de eerste maal sinds de val van de door de VS gesteunde militaire dictatuur (1964-1985) dat een zetelend president werd verslagen.

Alle kritische commentaren ten spijt is dit wel degelijk een historische overwinning. Zodra je rekening houdt met de omstandigheden waarin Lula campagne moest voeren mag je het immers een mirakel noemen dat hij zoveel stemmen heeft behaald en nipt kon winnen.

Onevenwichtige campagne

Eerst en vooral zijn er de campagnemiddelen die konden worden ingezet. Wanneer je privé-donaties, grote schenkers en indirecte steun bij elkaar telt had Lula ongeveer 2 miljoen dollar (omgerekend uit Braziliaanse munt ‘real’) ter beschikking. Bolsonaro kon rekenen op 620 miljoen dollar, 300 maal meer dan Lula.

Naast directe financiering door privé-donaties en grote schenkers kon Bolsonaro als zetelend president bovendien beschikken over het overheidsapparaat van de Braziliaanse federale staat en van de deelstaten waar zijn bondgenoten aan de macht zijn.

Door verschuivingen in de begroting – met identieke methodes waarvoor presidente Dilma Rousseff op 31 augustus 2016 was afgezet, onterecht, want ze bleek wél legaal te hebben gehandeld – gebruikte hij fondsen uit onderwijs en gezondheidszorg om de voedselprijzen in de laatste maanden van de campagne laag te houden, net als de prijs van de benzine aan de pompstations.

Tijdens de laatste twee maanden van de campagne verhoogde Bolsonaro de meeste sociale toelagen met 50% tot eind 2022. Hij zette tevens de maandelijkse uitbetalingen van de budgetten van de universiteiten stop, eveneens om die voor andere electoraal goed liggende doeleinden in te zetten.

Om die cijfers nog meer in Braziliaans perspectief te zetten. Onyx Lorenzoni, Bolsonaro’s kandidaat-gouverneur voor de staat Rio Grande do Sul had meer financiële middelen voor zijn campagne dan Lula voor het hele land, maar verloor toch (niet tegen de kandidaat van de PT, tegen een politicus van de centrumrechtse PSDB).

Niet zomaar ‘om procedurele redenen’

Lula moest daarnaast opboksen tegen een niet aflatende stroom verwijten en leugens in de reguliere en sociale media, vooral op Whatsapp, dat in Brazilië het meest populaire sociale medium is en op TikTok en Facebook. Zo werd voortdurend herhaald dat hij slechts ‘op technische gronden’ was vrijgelaten na zijn veroordeling tot 12 jaar gevangenisstraf voor beweerde corruptie.

Dat argument zie je ook nog steeds opduiken in de buitenlandse media, tot in onze eigen kranten. Formeel is de stelling juist. Wanneer je het daar bij laat en er niet wat toelichting bij geeft, krijgt de lezer een verkeerde indruk. Wie de moeite neemt die procedurele argumenten van het Hooggerechtshof volledig door te nemen, ziet echter een ander verhaal.

Het Hooggerechtshof besliste dat de rechtszaak nooit had mogen beginnen wegens gebrek aan enig bewijs. De aangehaalde feiten bleken te vaag of gebaseerd op veronderstellingen en vermeende, onbewezen verbanden, of waren gewoon zonder enige inhoud.

 

Uiteindelijk werd Lula veroordeeld op basis van één mondelinge getuige, die zelf evenmin fysieke bewijzen kon aanbrengen. Deze getuige had aanzienlijke strafvermindering voor eigen corruptie bekomen in ruil voor zijn getuigenis. Het Hooggerechtshof besliste dat deze getuigenis onvoldoende was om een proces te starten.

Het Hooggerechtshof kwam echter niet onmiddellijk tot dat besluit. Lula werd aanvankelijk alleen maar vrijgelaten omdat hij volgens het Hof niet had mogen gevangen gezet worden zolang niet al zijn mogelijkheden tot beroep waren uitgeput.

Dat argument wordt nog steeds breed uitgesmeerd in de media, niet de hierboven al vermelde argumenten die het Hoofdgerechtshof later aanhaalde om het proces definitief stop te zetten. Het beroep dat Lula’s advocaten tegen zijn vonnis in eerste aanleg hadden ingediend werd daarna nooit meer uitgevoerd.

Je kan alleen maar speculeren waarom het Hooggerechtshof de rechtszaak op deze manier stopzette, maar waarschijnlijk wilde het Hof vermijden dat Lula in een nieuw proces – dat hij als vrij man zou bijwonen – zou kunnen aantonen hoe het hele gerechtsapparaat zich had laten misbruiken voor politieke doeleinden.

Toen Lula vrijkwam werd overal in de media dat ene procedurele argument uitgebazuind. Hetzelfde Hooggerechtshof besliste laten dat het beroep niet zou doorgaan om de redenen die hierboven werden samengevat.

Overleg met de FBI voor georganiseerde medialekken

Bovendien bleek dat de onderzoeksrechters op de rechtszaak van Lula maandenlang om de twee weken overleg hadden met 18 FBI-agenten uit de VS. Die adviseerden hen wat, wanneer en hoe te lekken over een of andere sensationele bewering en welke commentaar ze daarbij best konden geven. Zij coachten ook wat werd gezegd en hoe dat best werd gezegd door de onderzoekers tijdens het proces.

Daarnaast organiseerden de onderzoeksrechters meerdere huiszoekingen bij familieleden en vrienden van Lula, zonder enige grond van bewijs of vermoeden van medeplichtigheid. De enige bedoeling was om telkens elke huiszoeking spectaculair breed uit te smeren in de media, met live-beelden en suggestieve commentaren. Verzameld bewijsmateriaal omvatte onder meer spelcomputers en gsm’s van zijn kleinkinderen.

De wetten van Brazilië beschouwen overleg van justitie en politie tijdens onderzoeken en lopende rechtszaken met buitenlandse personen als een inbreuk op de grondwettelijke soevereiniteit van het land.

Een en ander werd uitgebracht door onderzoekswebsite The Intercept met de publicatie van sms-berichten, WhatsApp-conversaties en opgenomen gsm-gesprekken, waarin te horen was hoe de onderzoekers met rechter Sergio Moro overlegden hoe ze Lula uit de verkiezingen van 2016 zouden houden.

 

Rechter Moro kondigde onder meer aan dat het gerecht een fortuin van 50 miljoen dollar van Lula ging in beslag nemen. Ver weg van elke media-aandacht kon hij uiteindelijk slechts 200.000 dollar bevriezen.

Lula heeft één bescheiden woonhuis – dat hij al bezat voor hij president werd in 2003 – in een buitenwijk van São Paulo en een kleine vissersboot. Zijn (overleden) vrouw bezat een klein appartement aan zee, dat volledig legaal was afbetaald met een hypotheek van 8 jaar. En hij heeft inderdaad een spaarboekje ter waarde van 200.000 dollar.

De meeste Brazilianen hoorden hier echter niets van. Zo konden de Bolsonaro-fanaten tijdens deze campagne blijven herhalen dat Lula, zijn familie en politieke vrienden door en door corrupt zouden zijn.

Even goed geweten maar niet vermeld is dat de familie Bolsonaro de voorbije 20 jaar 56 eigendommen heeft gekocht over heel Brazilië met afbetalingen via bankrekeningen maar ook andere 51 eigendommen die cash werden betaald…

Vulgaire leugencampagnes

Naast dat zogezegde corruptieschandaal werden ook gore leugens verspreid die vooral op de stemmen van fundamentalistische christelijke evangelisten gericht waren. Die gingen vooral over abortus, euthanasie en pedofilie, wat werd voorgesteld als één logisch geheel.

De verhalen die over pedofilie werden verspreid zijn te goor om hier te reproduceren. Of ze echt geloofd werden of niet doet niet ter zake. De bedoeling van deze anticampagne was vooral een sfeerschepping van ‘waar rook is, is vuur’.

Ook Lula’s privé-leven werd in de campagne breed uitgesmeerd met insinuerende berichten over zijn zogenaamd losse levenswandel en beweerde huwelijksontrouw. Zijn echte levensloop was eerder tragisch. Lula verloor in 1971 na twee jaar huwelijk zijn eerste zwangere vrouw aan hepatitis.

Hij had daarna in 1974 een kind uit een korte relatie, maar trouwde hetzelfde jaar met Marisa Leticia Rocco Casa, waarmee hij drie kinderen had en 48 jaar gehuwd was. Zij overleed in 2017 aan een hartaanval. Recent in 2022 huwde hij een militante van de Arbeiderspartij. Een en ander werd op de sociale media weinig subtiel verdraaid.

Daarnaast werden ook allerlei beweringen herhaald die al in 2016 waren ingezet tegen Fernando Haddad, tegenkandidaat van Bolsonaro tijdens de tweede ronde. Zo zou de PT het privé-eigendom en het huwelijk willen afschaffen, alle kinderen vanaf zes jaar in internaten plaatsen en zouden kleine kinderen kunnen gedwongen worden tot geslachtsoperaties.

De truckers staan helemaal niet unaniem achter Bolsonaro. De blokkades worden gevormd door de grote transportbedrijven. De kleine transportbedrijven en de zelfstandige truckers met hun éne truck doen er niet aan mee. De media geven hier een vertekend beeld van.

De grote media hielden het op dat vlak iets soberder, maar deden geen enkele moeite om de roddels op de sociale media tegen te spreken. Het Braziliaanse publiek werd de voorbije maanden overspoeld met berichten over activiteiten, initiatieven en reizen door het land van ‘president’ Bolsonaro.

Lula moest het met meer klassieke en beperktere middelen doen, zoals massameetings, toespraken, mond-aan-mond-reclame en sporadische interviews op de grote zenders.

Buitenlandse media doen het niet veel beter

De buitenlandse media beroepen zich op hun Braziliaanse collega-mediabedrijven voor hun berichtgeving over Brazilië. Zo wordt steeds weer hernomen dan Bolsonaro veel stemmen kon halen bij arme evangelisten. Degelijk onderzoek geeft echter een heel ander beeld.

Twee derden van de armere bevolking was wel degelijk voor Lula. Bolsonaro scoorde goed bij de betere middenklasse en de rijken, maar zelfs in die maatschappelijke groepen heeft Lula nog een zekere aanhang.

Het klopt al evenmin dat ‘echt links’ in Brazilië slechts schoorvoetend achter Lula stond. Op enkele klein-linkse partijen zonder verkozenen na stond vakbonden en boerenbewegingen volledig achter de Arbeiderspartij PT. Net zomin is het zo dat de truckers (zeer belangrijk in dit land met nauwelijks spoorwegen) unaniem achter Bolsonaro stonden.

De Braziliaanse transportsector omvat drie klassen: grote transportbedrijven met duizenden vrachtwagens en chauffeurs in (slecht betaalde en onzekere) loondienst, kleine transportbedrijven en de zelfstandige truckers die met hun ene eigen truck trachten rond te komen, van onzekere opdracht naar onzekere opdracht.

Meerdere getuigen meldden dat de blokkades van de voorbije maanden, ondermeer voor het parlement in Brasilia (en ook de voorbije dagen na de verkiezingen) volledig bestonden uit vrachtwagens van slechts enkele grote transportbedrijven – niet eens allemaal.

Onafhankelijke truckers en kleine transportbedrijven deden er nooit aan mee, deels omdat zij zich een paar dagen staken niet zomaar kunnen permitteren, deels omdat zij niet vergeten zijn dat ze onder Lula’s vorige presidentschap beter af waren dan nu onder Bolsonaro.

Gematigd centrumlinks beleid

In salonlinkse milieu’s en in kranten als de Guardian is het bon ton om Lula’s vorige presidentschap en zijn huidige campagne meewarig te weerleggen als allesbehalve links. Ze vergeten daarbij gemakshalve een aantal zaken.

Hoe populair Lula ook is, zijn partij PT heeft nooit een meerderheid van kiezers achter zich gehad. Net als tijdens zijn eerste presidentschap zal Lula ook nu moeten laveren en onderhandelen om zijn agenda door te drukken.

Lula’s samenwerkingsverband met de communisten en de groenen heeft geen parlementaire meerderheid. De keuze is ofwel principiële oppositie in een land waar je niet moet rekenen op enige sociale barmhartigheid van de rechtse krachten ofwel compromissen sluiten.

 

Lula heeft al aangetoond dat hij een gewiekst onderhandelaar is en resultaten kan behalen. Een voorbeeld uit vele, tijdens zijn acht jaar presidentschap steeg de deelname van studenten uit de arme (en grotendeels niet-witte) bevolkingslagen van 2 naar 52 procent.

Lula heeft inderdaad het economisch systeem van Brazilië niet veranderd. Hij heeft echter wel een aantal uiterst belangrijke zaken verwezenlijkt tijdens zijn presidentschap, omdat hij delen van de winsten van de grote bedrijven afroomde – zonder ze in een deficit te drijven – voor sociale programma’s, in het onderwijs, in de gezinshulp, in de gezondheidszorg. Het zijn net deze programma’s die president Bolsonaro (en interim-president Michel Temer voor hem) aan een sneltreinvaart hebben afgeschaft.

Wel degelijk revolutionair

Voor een land als Brazilië met een diep racistische, koloniale en op het platteland nog steeds feodale mentaliteit van de heersende klassen en de upper middle class, waar rijken rijker zijn dan rijken in Europa en de VS, en bovendien enkel zo rijk zijn dankzij de uitbuiting van de rest van de bevolking, in die omstandigheden was het presidentschap van Lula zonder meer revolutionair.

Bovendien, Lula mag dan al een gematigd centrumlinks economisch beleid hebben gevoerd, hij heeft miljoenen Brazilianen getoond dat hun lot niet vastligt, dat zij wel degelijk inspraak en invloed kunnen hebben. Die erfenis van politieke bewustwording heeft zijn terugkeer en zijn uiteindelijke overwinning ondanks zoveel hinderpalen mogelijk gemaakt.

Lula’s overwinning is een boost voor alle progressieve krachten in de wereld. Het systeem is niet onoverwinnelijk. Hoe verscheiden en onzeker de linkse overwinningen in Argentinië, Chili, Bolivia, Peru en Mexico ook zijn, ze hebben allen met elkaar gemeen dat ze een grote volksbasis hebben en naar historische Latijns-Amerikaanse normen behoorlijk afwijken van het heersende economische paradigma.

De overwinning van Lula in Brazilië is historisch en krijgt terecht veel aandacht. Brazilië alleen huisvest één derde van de inwoners van heel Latijns-Amerika.

De verkiezing van Gustavo Petro in buurland Colombia is echter nog veel belangrijker. Daar werd voor het eerst in de volledige geschiedenis van het land sinds zijn onafhankelijkheid in 1810 een president verkozen die voor het armere deel van de bevolking opkomt en hen vertegenwoordigt.

Lula’s binnenlandse beleid is altijd voorzichtig sociaal geweest, pragmatisch mét resultaten. De omstandigheden zijn echter niet langer dezelfde. Hij kan niet meer genieten van de toenmalige economische hoogconjunctuur.

Bovendien is Bolsonaro met 49,1 procent van de stemmen verre van uitgeschakeld. Meer nog dan Trump in de VS kan hij rekenen op een solide en financieel krachtige achterban, die de komende vier jaar alles uit de kast zal halen om Lula te saboteren.

En de grote noorderbuur?

De grote noorderbuur kijkt voorlopig de kat uit de boom. De zeer snelle gelukwensen van president Biden aan Lula waren vooral een waarschuwing aan Bolsonaro. Washington was nooit echt opgezet met hem en zijn Trumpiaanse aanpak. De Democratische regeringsploeg van Biden is nog niet vergeten dat Bolsonaro openlijk Trump heeft gesteund tijdens de verkiezingen.

De VS zijn niet zozeer bevreesd voor het binnenlandse sociale beleid van Lula. Hij heeft al aangekondigd wat zijn prioriteiten zullen zijn, bestrijden van de honger en een einde aan de vernieling van de Amazone. Zijn derde streven is het oprichten van een multipolaire wereld, waarin Brazilië een voorname rol te spelen heeft.

Het is voorlopig dit laatste dat de VS de meeste zorgen baart. Lula heeft reeds aangekondigd dat hij net als tijdens zijn vorige twee mandaten een eigengereide buitenlandse koers zal varen. Hij keurt de Koude Oorlog van de VS met China zal af. “Wij willen met de VS én China goede relaties”.

BRICS, sucre, China…

Er is nog meer reden tot ongerustheid voor de VS. Lula herhaalde kort na zijn overwinning opnieuw zijn idee dat hij al tijdens de campagne aanhaalde, voor de sucre, een eigen Latijns-Amerikaanse munt, los van de dollar. Hij wil ook de BRICS¹ nieuw leven inblazen. Die organisatie heeft hij zelf nog grotendeels opgericht in 2009. De BRICS is een uitloper van de IBSA Dialogue tussen India, Brazilië en Zuid-Afrika, die meer internationale samenwerking nastreeft los van de EU en de VS.

De IBSA ijvert ook voor een wijziging van de statuten van de VN, onder meer om van Brazilië en India eveneens permanente leden van de VN-Veiligheidsraad te maken naast de huidige 5 (VS, Rusland, China, Groot-Brittannië en Frankrijk). Lula wil tevens Argentinië en Turkije toevoegen aan de BRICS.

 

Bolsonaro (en Temer voor hem) heeft zich nooit gedistantieerd van de BRICS. De organisatie stond de laatste jaren weliswaar op een laag pitje. Meer dan aanwezig zijn op de BRICS-meetings deed hij niet, maar hij ging wel.

Alle retoriek ten spijt van het omgekeerde discours (zoals het Trumpiaans gebruik van ‘het China-virus’ tijdens de pandemie) heeft ook Bolsonaro een zeer pro-Chinees economisch beleid heeft gevoerd. Zijn privatisering van meerdere haveninstallaties en openbare bedrijven (waaronder delen van Petrobras) zijn voor een aanzienlijk deel naar Chinese investeerders gegaan.

In 2009 was de handel tussen Brazilië en China ongeveer gelijk aan die met VS. In 2021 (dus onder Bolsonaro) is die handel met China reeds vier maal groter dan die met de VS

Lula wil eveneens de CELAC², UNASUR en Mercosur nieuw leven inblazen. Dit zijn allen organisaties die de Zuid-Zuid-samenwerking willen stimuleren als alternatief voor de huidige eenzijdig bilaterale economische relaties met de VS.

Deze organisaties hebben met elkaar gemeen dat ze een alternatief willen zijn voor de OAS, waarin de VS de scepter zwaait. Tevens gaat hij president Maduro van Venezuela terug erkennen.

De internationale media – de Amerikaanse voorop – stellen nu dat de overwinning van Lula met 2.139.645 stemmen toch maar ‘razor thin’ was. G. W Bush werd in 2000 president van de VS met 534.895 stemmen minder dan Al Gore. President Donald Trump werd in 2018 president van de VS met 2.868.519 stemmen minder dan Hillary Clinton.

Hoe nipt de overwinning van Lula ook was, en hoe hard de oppositie van het Bolsonaro-kamp ook zal zijn, dit is wel degelijk een game-changer voor Latijns-Amerika en de wereld.

Lees hier de Engelse vertaling van Lula’s overwinningsspeech.

Foto: SumOfUs/Twitter

Notes: