De door Henry Kissinger en de CIA gesteunde staatsgreep van Augusto Pinochet is 12 dagen oud, duizenden mensen zijn opgepakt, honderden geëxecuteerd, wanneer Nobelprijswinnaar Literatuur 1971 Pablo Neruda overlijdt in duistere omstandigheden in een hospitaal, nadat Pinochet bevolen heeft hem aan te houden. In 2015 onderzocht een Spaans forensisch team zijn resten. Hun onderzoek stelt dat hij werd vergiftigd.

De coupplegers van 11 september 1973 waren zich er goed van bewust dat hun misdaad in heel de wereld werd veroordeeld (door de mensen, niet zozeer door hun regeringen). Met behulp van lijsten die de VS-ambassade hen bezorgde werden duizenden Chilenen opgepakt, gefolterd. Velen van hen werden geëxecuteerd of werden ‘verdwenen’.

Het nieuwe regime was uiterst bang dat charismatische leiders het land zouden kunnen ontvluchten om vanuit het buitenland het verzet te organiseren en/of aan te moedigen. Ook bekende Chilenen die niet rechtstreeks politiek actief waren, maar wel openlijk steun hadden betuigd aan de verkiezing en het presidentschap van Salvador Allende werden opgepakt.

 “Ook al zouden we alle bloemen plukken, de lente zullen we niet kunnen tegenhouden”

Een van de eerste slachtoffers was de volkszanger Victor Jara, wiens sympathie voor de gewone Chileen en voor Allende van hem een icoon had gemaakt in de jaren voor de staatsgreep. Hij werd na gruwelijke folteringen geëxecuteerd op 16 september.

Pablo Neruda was eveneens een evident doelwit voor de junta van Pinochet, maar de coupplegers zagen wel in dat hem vermoorden niet bepaald gunstig zou afstralen op henzelf. Pablo Neruda was immers niet zomaar een sympathisant van Allende. Hij was zowat de meest bekende Chileen in eigen land en daarbuiten, die twee jaar eerder de Nobelprijs Literatuur had verkegen (meer over het literaire icoon Neruda hieronder).

In de eerste dagen na de staatsgreep vielen soldaten bij hem thuis binnen, waar Neruda de gevatte commentaar gaf “Kijk maar rond – er is hier maar één ding gevaarlijk voor jullie – poëzie.” Hem aanhouden durfden de coupplegers niet, maar uiteindelijk vonden ze een andere manier om hem uit te schakelen. Zij vreesden vooral dat hij naar het buitenland zou vertrekken.

Neruda had reeds een zwakke gezondheid, recent was prostaatkanker vastgesteld. Volgens het officiële rapport van zijn behandelende dokter stierf hij aan hartfalen. Dat rapport zegt echter niets over de oorzaak van dat hartfalen. Hoewel hij ernstig ziek was, waren er echter geen aanwijzingen dat hij snel zou overlijden aan zijn ziekte.

“Ik reis met ons land en ook ver weg leven de langgerekte vormen van mijn vaderland met mij mee.”

De juiste omstandigheden zullen waarschijnlijk nooit meer bekend raken. Er rest alleen de getuigenis van zijn chauffeur Manueal Araya Osorio van 2011. Die was erbij in het hospitaal waar Neruda werd behandeld terwijl hij met zijn vrouw belde, waarin hij haar meldde dat hij geloofde dat de dokters van Pinochet het bevel hadden gekregen om hem te vermoorden. Hij vertrouwde de injectie niet die een dokter hem net had gegeven in de maag. Zes uur later stierf hij.

Een Spaans forensisch team heeft in 2015 zijn stoffelijke resten onderzocht en is tot de vaststelling gekomen dat hij gestorven is aan een bacteriële vergiftiging met een bacterie die niet natuurlijk in zijn lichaam had kunnen voorkomen.

Pinochet wist dat Neruda een reis naar Mexico had gepland nog voor de staatsgreep op een datum kort na de staatsgreep. Dat wilde hij alsnog verhinderen.

Neruda werd begraven onder massale politiebewaking. Toch kwamen duizenden naar zijn begrafenis als stil protest tegen de staatsgreep. Vrienden stelden vast dat in zijn woning zowat alle documenten en boeken waren vernield.

“Ik wil met jou doen wat de lente doet met kersenbloemen”

In 1974 publiceerde zijn weduwe Neruda’s memoires Confieso que he vivido (‘ik beken dat ik geleefd heb’) op basis van zijn dagboek dat nog de eerste dagen van de staatsgreep en zijn commentaar op de dood van Allende bevatte. Zijn vrouw was er in geslaagd die te vrijwaren van de repressie.

Wie was Pablo Neruda?

Pablo Neruda werd geboren op 12 juli 1904 als Ricardo Eliécer Neftalí Reyes Basoalto. Reeds op 13-jarige leeftijd schreef hij het gedicht Entusiasmo y perseverancia (‘enthousiasme en doorzetting’) dat in het lokale blad La Mañana werd. gepubliceerd. Zijn vader vond die literaire belangstelling van zijn zoon maar niets. Neruda publiceerde het onder het pseudoniem Neftalí Reyes (een deel van zijn echte naam), dat hij jarenlang bleef gebruiken voor nieuwe gepubliceerde gedichten.

Neruda had echter het toevallig geluk dat de directrice van zijn school Gabriela Mistral was, die zelf in 1945 de Nobelprijs Literatuur zou krijgen. Zij herkende zijn talent en stimuleerde hem om er mee door te gaan.

Van zijn ouders mocht hij wel talen studeren aan de universiteit, omdat ze voor hem een toekomst als leraar in petto hadden. Aan de universiteit bleef hij echter schrijven. Zijn eerste dichtbundel Veinte poemas de amor y una canción desesperada (’20 liefdesgedichten en een wanhopig lied’) verscheen toen hij 20 was, eveneens onder een pseudoniem, dat hij daarna zijn hele leven is blijven gebruiken en hem zijn beroemde naam gaf. De oorsprong van zijn alias is onduidelijk, misschien nam hij hem over na het lezen van vertaalde gedichten van Tsjechische dichter Jan Neruda (1834-1891).

Zijn gedichten werden niet geapprecieerd door de deftige Chileense burgerij. Zijn surrealistische stijl en experimenteren met nieuwe dichtvormen waren al erg genoeg, maar zoveel openlijke erotiek kon echt niet. De gewone mensen, niet gestoord door de vernietigende recensies in de grote dagbladen, vonden het fantastisch.

Zijn Veinte poemas is tot vandaag de meest verkochte dichtbundel in het Spaans. De bundel vestigde definitief zijn faam als dichter en ook zijn volgende dichtbundels en proza werden een groot succes. Veel verdiende hij er aanvankelijk niet aan. Dat kwam pas veel later.

Hij aanvaardde slecht betaalde banen als diplomaat in Birma, toen nog een provincie van Brits India, in Ceylon (Sri Lanka), in Singapore en Nederlands Indië (Indonesië), waar hij zijn eerste Nederlandse vrouw ontmoette. Hij was ook diplomaat in Argentinië en in Spanje.

In Spanje begon zijn politieke bewustwording. De Spaanse Burgeroorlog maakte een grote en blijvende indruk op hem. In 1937 ontmoette hij andere grote schrijvers als Ernest Hemingway en André Malraux in Barcelona. De moord op Spaans dichter García Lorca werd het keerpunt, waarna hij resoluut koos voor de strijd tegen het fascisme.

Hij schreef dat jaar zijn dichtbundel España en el corazón: himno a las glorias del pueblo en la guerra (‘Spanje in ons hart: hymne aan de glorie van het volk in de oorlog’). Neruda organiseerde in 1939 als consul in Parijs het transport van 2000 Spaanse vluchtelingen uit Franse kampen naar Chili.

In 1943 werd hij verkozen als senator, waar hij zich een consequent verdediger toonde van de principes die hij voor zijn verkiezing uitdroeg. De politieke repressie tegen elke vorm van sociale strijd voor rechtvaardigheid nam onder meerdere presidenten toe en in 1949 besloot hij te vluchten omdat hij voor zijn leven vreesde. Na een gevaarlijke vlucht via de bergen naar Argentinië woonde hij tot 1952 op het Italiaanse eiland Capri.

Over die jaren ballingschap werd in 1994 de film Il Postino (‘de postbode’) uitgebracht, die internationaal gelauwerd werd en nog steeds de moeite waard is om te herbekijken.

De film vertelt een verhaal vanuit het standpunt van de postbode die dagelijks zijn honderden brieven bij Neruda bezorgt. De postbode vraagt hem raad om gedichten te schrijven voor het meisje dat in een herberg in zijn dorp werkt en dat hij niet durft te benaderen.

Trailer van Il Postino (1994):

Tijdens zijn leven publiceerde Neruda meer dan 43 literaire werken, meestal dichtbundels. Meest bekend is zijn Canto General (1950) dat in 1980 op muziek werd gezet door Grieks componist Mikis Theodorakis. Het omvat 15 gedichten die hij ‘liederen’ noemde, waarin hij de geschiedenis van zijn continent ‘bezong’. Zelf beschouwde hij Canto General als zijn voornaamste werk.

In 1993 dirigeerde Mikis Theodorakis de Canto General in Chili: