VladDe vergiftiging van Russisch activist Navalny bedreigt de finale afwerking van de Nordstream 2 gaspijplijn tussen Rusland en Duitsland. De VS verzetten zich al jaren tegen deze pijplijn, wegens de concurrentie met hun eigen aardgasproducenten (met fracking) en grijpen nu hun kans. De vergiftiging van Navalny is een feit. Wie de daders en hun motieven zijn is echter allesbehalve zeker geweten. Toch is dat niet de indruk die de berichten geven.

Volgens twee onafhankelijke labo’s werd de Russische dissident Alexei Navalny wel degelijk vergiftigd door een van de 100 bestaande novichok-formules. Over welk van deze producten het precies gaat is nog niet bekend.

Novichok

Novichok (Russisch voor ‘nieuwkomer’) is een verzamelnaam voor chemische wapens die in de voormalige Sovjet-Unie en Rusland werden ontwikkeld tussen 1971 en 1993. Het zijn gassen en vloeistoffen, maar ze zijn het meest effectief bruikbaar in gedroogde poedervorm.

Zoals alle zenuwproducten blokkeren ze het enzym acetylcholinesterase, verantwoordelijk voor de regeling van de zenuwimpulsen naar de spieren. Wanneer het enzym niet meer werkt, verkrampen de spieren geleidelijk (waaronder het hart) met verstikking en/of hartstilstand tot gevolg. Grote dosissen zijn zonder accurate spoedverzorging bijna altijd dodelijk, maar daarentegen is met snel en gepast optreden de overlevingskans zeer groot.

Behandeling gebeurt zoals nu met Navalny door de patiënt in een coma te houden om de pijn te onderdrukken en het lichaam rust te geven, terwijl kunstmatige beademing en antistoffen als atropine worden toegediend. Atropine vermindert de spierkrampen en regelt het hartritme. Het is op lange termijn ook ongezond voor het lichaam, maar voor situaties als deze is de kuur beter dan de neveneffecten, waartegen achteraf behandeling mogelijk is.

Snelle represailles geëist

De vergiftiging van Alexei Navalny gebeurde net voor of tijdens een vlucht van Novosibirsk naar Moskou, die een noodlanding maakte in Omsk om Navalny naar een hospitaal te brengen. Twee dagen later werd hij van Omsk naar een gespecialiseerd hospitaal in Duitsland vervoerd. Het lokaal hospitaal ontkende enige sporen van novichok te hebben gevonden.

In Berlijn werd daarentegen vergiftiging door een novichok-product vastgesteld, wat nu door twee andere laboratoria werd bevestigd. Navalny was in Novosibirsk en andere steden in Siberië voor een onderzoek naar corruptie van grote bouwbedrijven, die voor die overheidsopdrachten veel te duur werden betaald en sociale appartementen met minderwaardig materiaal bouwden.

Stemmen in de VS en bij de NAVO waren de eersten om onmiddellijk naar president Poetin zelf te verwijzen als opdrachtgever en stelden een specifieke eis: het stopzetten van de laatste bouwfase voor de Nordstream-2 gaspijplijn door de Oostzee tussen Rusland en Duitsland.

Duitse politici van de CDU/CSU, de partij van kanselier Angela Merkel, traden die eis snel bij. Merkel bleef echter op de vlakte en wees er op dat Duitsland na de beslissing tot het geleidelijk sluiten van de eigen kerncentrales (een gevolg van de tsunami-ramp in Fukushima), nog lang Russisch aardgas zal nodig hebben, vooraleer eigen hernieuwbare energiebronnen kunnen volstaan. Ze eiste wel volledige medewerking van Rusland met het onderzoek, wat de Russische overheid tot nu pertinent weigert.

De zaak toont veel gelijkenissen met de vergiftiging van de Russische ex-spion Sergei Skripal en zijn dochter Yulia in Londen op 4 maart 2018. Er werden toen meerdere economische sancties getroffen tegen Rusland en 20 diplomaten werden door Groot-Brittannië uitgewezen, evenals een aantal diplomaten in andere EU-landen.

Feiten liggen vast, de daders niet

Er worden over deze nieuwe zaak heel wat dingen beweerd die niet worden gestaafd door bewijzen, wat niet verhindert dat ze als ‘feiten’ worden weergegeven. Dat zowel de Skripals als Navalny door een novichok-product werden vergiftigd ligt vast.

Waar het schoentje daarentegen wringt is over wie daar dan schuldig voor is. De daders zouden alleen bij de Russische overheid moeten worden gezocht, meer bepaald bij de onmiddellijke entourage van president Poetin of Poetin persoonlijk. Dit is echter allesbehalve zeker, laat staan dat er bewijzen voor zouden bestaan.

Bij gebrek aan directe fysieke bewijzen worden de beschuldigingen tegen Rusland gebaseerd op indirecte argumenten als o.a. waarschijnlijkheid, motieven, haalbaarheid, technische capaciteit en profijt (wie heeft er baat bij). Daar is op zich niets mis mee. Beschuldigingen en veroordelingen op basis van indirecte bewijzen komen wel meer voor. Het gerecht maakt de afweging en oordeelt. Het blijft desalniettemin een zwakkere uitgangspositie tegenover de kracht van directe fysieke bewijzen.

Gebrek aan bewijzen is nog geen bewijs van het integendeel. Er zijn echter genoeg kandidaat-daders naast de Russische geheime diensten, die niet eens worden overwogen. Het sterkste argument tegen Poetin als dader is strategisch. Waarom zou Poetin net nu iemand als Navalny op de wereldagenda zetten, met een dergelijke knoeierige moordpoging? Hij heeft hier op geen enkele manier baat bij.

Poetins macht wordt overschat

Er gaat aan deze manier van denken tegen Rusland een premisse vooraf over de machtsstructuren van het Russische politieke systeem. Poetin wordt in de westerse media als een oppermachtig dictator voorgesteld, die het land volledig onder controle heeft. De realiteit is heel wat complexer en genuanceerder.

Het huidige presidentieel systeem werd grotendeels voor Poetin door zijn voorganger Jeltsin vastgelegd, in de woelige periode van het uiteenvallen van de Sovjet-Unie en het wegvallen van de communistische partij als enige politieke machtsfactor.

Jeltsin was niet zelf de bedenker van dat systeem. Hij deed dit op advies van medewerkers van het IMF en de Wereldbank én van Amerikaanse adviseurs. Die meenden dat een sterk presidentieel systeem noodzakelijk was voor de overgang naar een vrije markteconomie, waarbij het parlement grotendeels een machteloze bekrachtiger werd van reeds genomen besluiten en het gigantische overheidsapparaat, het openbaar onderwijs en de gezondheidszorg in sneltreinvaart werden afgebouwd.

Poetin werd als vrij onopvallende apparatchik door Jeltsin tot eerste minister benoemd en vervolgens president bij het overlijden van Jeltsin. De buitenwacht, zowel binnen als buiten Rusland, vergiste zich echter schromelijk in zijn persoon. Poetin bleek geen administratieve president te zijn die netjes de neoliberale lijn van zijn voorganger verder zette.

Integendeel, hij bleek een harde noot om kraken én een gewiekste organisator. Hij veranderde radicaal van koers tegenover het buitenland. Dat kon hij grotendeels dankzij de macht die het presidentieel systeem hem reeds gaf.

Stilzwijgend pact oligarchie met politiek strateeg

Poetin rekende vrij snel af met pogingen van de oligarchie om naast de economische ook de politieke macht over te nemen. Voor enkelen onder hen zoals de op dat ogenblik rijkste Rus Mikhail Khodorkovsky betekende het hun complete ondergang en het volledig verlies van hun fortuin. De meeste oligarchen kozen eieren voor hun geld en houden nog altijd elke eigen politieke ambitie in toom. Poetin raakt niet aan hun winsten en zij raken niet aan het politieke systeem.

Dat systeem is met andere woorden gebaseerd op een evenwicht tussen economische en politieke machthebbers. Meer dan een almachtig dictator is Poetin een handig evenwichtskunstenaar die de interne conflicten tussen de oligarchen uitspeelt om zijn macht te behouden.

Poetin is daarbij slechts de top van een pyramide van politici en hoge ambtenaren, die alle belang hebben bij het behoud van hun president. Het is echter niet zo dat de oligarchen compleet naar Poetins pijpen dansen. Integendeel, Poetin ondervindt heel wat interne tegenwerking, die hij niet altijd onder controle weet te houden.

De commerciële mainstream media in Rusland zijn niet objectief en grotendeels pro-Poetin. Zij zijn echter niet zo omdat Poetin of zijn overheidsapparaat hen strak zou controleren maar omdat de grote mediaconcerns (eigendom van oligarchen) zelf elke openlijke politieke kritiek intomen, net om hun economische macht te vrijwaren.

Kritiek op lokale politici of op concurrerende bedrijven en oligarchen staat desondanks voortdurend in alle kranten en op alle tv-zenders. Soms komt dat Poetin goed uit, om een al te ambitieuze ambtenaar of politicus te kortwieken, maar net zo komen bondgenoten in zwaar water terecht.

Tegen corruptie treedt Poetin niet bepaald adequaat op, deels om de oligarchieën niet al te veel voor het hoofd te stoten, maar deels ook uit onmacht. Rusland is een enorm uitgestrekt land, met een zwaar ondergefinancierd overheidsapparaat dat niet bepaald uitblinkt in efficiëntie en daadkracht.

Voor het overgrote deel zijn de nieuwe oligarchen trouwens voormalige hoge functionarissen van het communistisch apparaat en hun kinderen, die de overheidsdiensten op lokaal niveau door en door kennen. Slecht betaalde ambtenaren verrijken zich door de andere kant op te kijken of onderzoeken te laten aanslepen.

Jonge generatie neemt corruptie niet langer

Alexei Navalny behoort tot een jonge generatie activisten die deze verlammende corruptie niet langer voor lief neemt. Volgens het onderzoeksrapport van zijn team, gepubliceerd op zijn website op 31 augustus zijn 18 van de 50 gemeenteraadsleden van Novosibirsk, met 1,5 miljoen inwoners de derde grootse stad van Rusland, betrokken bij diverse bouwschandalen. Het rapport geeft lijsten van bezittingen en rekeningen van deze bestuurders en roept op om tijdens de gemeenteraadsverkiezingen oppositiekandidaten te steunen. Dat had succes. Hoewel de Poetin-gezinden de meerderheid behielden, verloren ze veel zetels aan oppositiepartijen. Navalny heeft zich zo veel vijanden gemaakt.

De chemische stoffen verantwoordelijk voor de blokkering van het enzym acetylcholinesterase komen inderdaad voor in novichok-formules, maar ook in bepaalde geneesmiddelen en pesticiden. De bron van de vergiftiging van Navalny moet dus nog worden gevonden door verder doorgedreven onderzoek. Rusland weigert echter elke medewerking zolang de onderzoeksresultaten van Berlijn en twee andere labo’s niet worden doorgegeven.

Het is ook niet zo dat deze novichok-toepassingen enkel en alleen in Russische overheidsinstellingen kunnen worden aangemaakt. Tijdens de chaos van de instorting van de Sovjet-Unie zijn de formules door talrijke niet-overheidsactoren bemachtigd, vooral in Oezbekistan, waar het meeste onderzoek was gebeurd. Britse, Franse en Amerikaanse monitoren waren toen aanwezig bij de ontmanteling van die laboratoria in Oezbekistan.

Tot nu is dus in feite alleen bewezen dat Navalny effectief vergiftigd werd door producten die voorkomen in novichok, maar hoe die werden toegediend, door wie en waar de gebruikte producten vandaan kwamen ligt nog allesbehalve vast.

Marginaal politiek fenomeen

Navalny wordt in de westerse media geportretteerd als ‘leider van de oppositie’ tegen Poetin. Volgens Fred Weir is hij echter slechts een marginaal politiek fenomeen in Rusland. Weir is sinds 1998 correspondent van de Christian Science Monitor¹ in Rusland en de landen van de voormalige Sovjet-Unie, waar hij reeds woont vanaf 1986, sinds de laatste jaren van de Sovjet-Unie dus.

“Navalny is niet meer dan een vervelend fenomeen (voor Poetin). Ik kan niet geloven dat Poetin hem zou opwerken naar de top van de politieke wereldagenda met een dergelijk knoeierige poging hem te vermoorden, of zelfs dat hij een effectieve moord op hem zou bevelen. Dat houdt volgens mij geen steek.”

Weir wijst er verder op dat de westerse berichtgeving over Rusland zeer selectief en vooringenomen is. “Rusland is een enorm en dynamisch land. Het zit vol elites die elkaar overlappen en beconcurreren. Poetin heeft ze redelijk effectief in evenwicht weten te houden. Navalny is een fenomeen van de buitenparlementaire oppositie die je kan vergelijken met de Communistische Partij in de VS, compleet marginaal.”

“Rusland heeft een ondoorzichtig gecentraliseerd overheidsapparaat. Voor hen is iemand als Navalny zonder twijfel een bedreiging. Hij heeft onmiskenbaar politiek talent maar heeft al veel vijanden gemaakt binnen de Russische elites, maar om daar dan de hand van Poetin te zien is echt moeilijk te vatten.”

“Eerst en vooral zijn de Russische geheime diensten perfect in staat om iemand als hij effectief te doden, zonder dat een schreeuwerig en schandalig spoor naar hen zou leiden. Er zijn de voorbije 15 jaar meerdere angstaanjagende gevallen van vergiftiging geweest, maar, zonder die te willen minimaliseren, hebben alle slachtoffers het overleefd. Dat suggereert allesbehalve de meedogenloze aanpak van het Kremlin. Er is wel het geval van Alexandr Litvinenko die in Londen stierf, niet door novichok maar door radioactief polonium.”

“Minder bekend (in het Westen) zijn Vladimir Kara-Murza, een criticus zoals Navalny, die zelfs twee maal werd vergiftigd en het telkens overleefde en nog steeds actief is. Pyotr Verzilov, een van de organisatoren van Pussy Riot, werd vergiftigd in 2018 en in dezelfde kliniek in Berlijn behandeld als Navalny nu. Ook hij is nog steeds politiek actief.”

Novichok, dus Rusland, dus Poetin

Weir betwijfelt dus sterk dat Poetin hier iets mee te maken heeft en denkt eerder aan rivaliserende politici en economische actoren, die anti-Poetin zijn en hem willen compromitteren.

“Het is al te gemakkelijk om dat narratief van Novichok, dus Rusland, dus Poetin, te reproduceren. Maar tegelijk is het ook zo dat Poetin veel te weinig doet om die zaken zelf grondig te onderzoeken. Er is de kwestie dat al die acties zonder succes bleven. Navalny is in zijn huidige toestand een zware blamage voor Poetin.”

“Buiten het noordelijke rijker deel van het stadsgewest Moskou waar hij woont is Navalny weinig bekend bij de gewone Rus. Hij heeft een kleine schare volgelingen die zeer vocaal en actief is en heel goed de sociale media bespeelt, zoals met hun eigen YouTube-kanaal (zie onder dit artikel). Daarin toont Navalny onder meer hoe hoge ambtenaren zeer hoog boven de stand van hun officieel inkomen leven. Hij toont zo heel geloofwaardig aan wat voor hypocrieten en corrupte smeerlappen zij zijn.”

“De verkiezingen zijn ondanks alles zeer reëel in Rusland. Verenigd Rusland (de partij van Poetin) heeft veel zetels verloren bij de gemeenteraadsverkiezingen aan partijen als de oude Communistische Partij, de sociaal-democratische partij Eerlijk Rusland en de Liberaal-Democratische Partij (die in werkelijkheid extreemrechts en nationalistisch is.”

“Navalny spoort mensen aan om strategisch te stemmen voor eender welke andere partij dan Verenigd Rusland die kans op zetels maakt. Daar was hij ook mee bezig in Siberië. Maar tegelijk is hij persoonlijk zeer marginaal.” Volgens recente peilingen hebben ongeveer 23 procent van de Russen al van hem gehoord en ongeveer 1 procent zijn bereid op hem te stemmen als president.

Russen geloven eigen media niet, westerse evenmin

“Die nieuwe pijplijn zou de huidige capaciteit van Nord Stream 1 verdubbelen. Die eerste pijplijn pompt al 7 jaar. Niet alleen (de Russische holding) Gazprom heeft hier belangen bij, ook meerdere West-Europese bedrijven hebben er belangrijke investeringen in gedaan.”

“Vorig jaar heeft het VS-Congres al sancties getroffen tegen het Europese bouwbedrijf dat er aan meewerkte. Ze moesten zich terugtrekken, maar Rusland verving het bedrijf onmiddellijk door een Russisch bedrijf.”

“Poetin is wel degelijk populair bij een meerderheid van de Russen. Het idee dat hij de Amerikaanse politiek zou kunnen beïnvloeden wordt hier weggelachen. We mogen niet vergeten dat de voorbije 20 jaar onder Poetin niet zo slecht waren, zeker in vergelijking met de catastrofale sociale achteruitgang tijdens de neoliberale besparingen onder Jeltsin. Maar Poetin oppermachtig? Hij kon niet eens verhinderen dat deze zomer een gouverneur tegen hem in werd benoemd in de provincie Khabarovsk.”

“Een vast ingrediënt van de Russische politieke cultuur is dat voor alles wat er mis gaat een buitenlandse invloed de oorzaak is. De gewone Rus negeert dat gewoon. En het idee dat Poetin een Amerikaanse president zou kunnen verkiezen met Facebookposts? Russen snappen niet dat de Amerikanen dat echt geloven.”

“Ik word hier in Rusland nooit lastig gevallen door de overheid. Het idee dat Russische journalisten van Russia Today zich moeten registreren als ‘foreign agent’ lachen ze hier in praatprogramma’s gewoon weg, waarbij ze me vragen hoe dat voelt om een marionet van de VS te zijn. De laatste keer dat de veiligheidsdiensten mij aanspraken was 17 jaar geleden.”

Je mag volgens Weir gerust menen dat zenders als Russia Today propaganda voeren voor Poetin. “En dan? Hier in Rusland zijn ze veel minder bang voor andere berichtgeving dan in de VS. Ria Novosti, het voornaamste persagentschap van de Russische overheid heeft de zeer populaire website inoSMI  die artikels vertaalt uit westerse media. Met al zijn gebreken blijkt de Russische regering toch meer vertrouwen te hebben in haar burgers om andere standpunten te bekijken dan de overheid in de VS.”

Er zijn volgens Weir twee kanten aan deze vergiftiging. Enerzijds is er de weigering van de Russische overheid om zelf een degelijk onderzoek te doen, anderzijds de weigering van Duitsland om de eigen onderzoeksresultaten te delen met Rusland. Zelfs de meeste anti-Poetin Russen geloven de westerse media echter niet. Zij zien daar niet zozeer kritiek in tegen Poetin, maar tegen henzelf als Russen. “20 jaar geleden toonden de peilingen nog een zeer pro-Amerikaanse houding in Rusland. Dat is nu compleet omgedraaid”.

Ideologie van Navalny?

Navalny zelf is overigens allesbehalve een liberaal. Hij heeft nauwelijks een vastgelegd ideologisch programma, buiten zijn strijd tegen corruptie. Hij heeft in het verleden wel meermaals uitspraken gedaan waaruit blijkt dat hij in hoofdzaak een Russisch nationalist én racist is. Voor zover zijn sociaal-economisch project kan worden gedefinieerd valt dat te vergelijken met dat van Marine Le Pen en haar Rassemblement National (de nieuwe naam van het Front National).

Navalny noemde moslims in de Centraal-Aziatische voormalige Sovjetstaten “luie kakkerlakken” die vegeteren op de sociale bescherming die de Russen voor hen betalen. Hij wil strenge inperking van de immigratie uit alle staten met een moslimmeerderheid maar afschaffing van elke visaplicht voor ‘witte landen’ in de EU en de VS.

Daarnaast verzet hij zich tegen het teruggeven van de Krim aan Oekraïne (ook al is hij geboren Oekraïner, zijn ouders verhuisden naar Moskou toen hij één jaar oud was) en pleit voor een uitbreiding van de rechten op privé-wapenbezit. De voorbije jaren heeft hij zijn discours wat gemilderd, zonder ooit een van zijn vroegere uitspraken in te trekken of af te zwakken.

Onze media tonen regelmatig beelden van de repressie van anti-Poetin-betogers. De Russische oproerpolitie heeft allesbehalve een goede reputatie, maar een ernstige vergelijking met het optreden van de politie in de VS dringt zich op. Amerikaanse media verzwijgen de eigen politierepressie niet., maar geven er een heel ander kadering en context aan (zie deze vergelijking van de Amerikaanse mediawatchdog FAIR: Mass Arrests of Protesters: Outrageous in Russia, Barely Worth Mentioning in US).

De Russische overheid liet toe dat Navalny na twee dagen naar een buitenlands hospitaal werd vervoerd – ook al werden toen al de beschuldigingen geuit tegen Poetin. Navalny liet enkele dagen geleden weten dat hij zodra hij volledig is hersteld naar Rusland terugkeert om zijn politiek activisme verder te zetten, volgens een artikel in The Guardian op 15 september dat dezelfde dag nog integraal werd vertaald op de website van het persagentschap van de Russische overheid.

Rusland is geen goed draaiende democratie, de overheidsinstellingen functioneren niet, corruptie is overal aanwezig, maar Poetin is geen oppermachtig dictator en Rusland is geen strakke politiestaat. Het drama is dat mensen als Alexei Navalny geen democratisch alternatief bieden. Het Westen vergist zich schromelijk als ze in deze man een toekomstig bondgenoot zien.

Uitzonderlijk is de Russische situatie niet. Ze doet zich in gelijkaardige omstandigheden voor in alle voormalige Sovjet-Republieken, Oostbloklanden en ex-Joegoslavië, waaronder ook huidige EU-lidstaten als Bulgarije en Hongarije.

 

Meest recente YouTubepost van Alexei Navalny in Novosibirsk. Russisch gesproken (Engelse ondertitels moet je zelf aanzetten) 39’40”:

 

Bronnen:

In Navalny Poisoning, Rush to Judgement Threatens New Russia-NATO-crisis

Alexei Navalny: ‘Why don’t they come and sit in jail with me?’

 

Note: