Noam Chomsky en Marv Waterstone schreven hun lezingen aan de University of Arizona neer in ‘Consequences of Capitalism – Manufacturing Discontent and Resistance’. Zij vatten het wereldsysteem samen en geven aan hoe het verzet ertegen vorm kan krijgen. Twee zaken zijn primordiaal: maatschappelijk verzet van derdewereldorganisaties over klimaatactivisten tot vakbonden (en alles daar tussenin) moet zich verenigen en dat verzet moet preventief inschatten hoe het systeem op hun verzet zal reageren.
Amerikaans filosoof, linguïst, historicus en politiek activist Noam Chomsky behoeft voor de lezers van DeWereldMorgen.be geen introductie meer. Zijn artikels, interviews en YouTube-kanaal met toespraken en debatten en boekrecensies zijn hier regelmatig te zien. De hoge leescijfers bewijzen dat de man zelfs op 92-jarige leeftijd niets van zijn relevantie heeft verloren.
Zijn lezingen, zeker in het buitenland, zijn sporadisch geworden, gezien zijn hoge leeftijd. Hij blijft echter interviews geven en zijn lezingen in de VS worden ruim gevolgd via het internet. Na het overlijden van zijn vrouw Carol in 2008 huwde hij in 2014 met de Braziliaanse tolk/vertaler Valeria Wasserman, waardoor hij regelmatig in Brazilië verblijft en ook daar lezingen geeft. Die zijn eveneens te vinden op YouTube. Chomsky bezocht voormalig president Lula tijdens diens gevangenisstraf en is zeer kritisch over huidig president Bolsonaro, die hij nog gevaarlijker acht dan VS-president Trump..
Na een levenslange academische loopbaan sinds 1955 aan het wereldvermaarde Massachusetts Institute of Technology (MIT) doet hij het rustiger aan. Sinds 2017 is hij wel gastprofessor aan de University of Arizona (UoA), waar hij vrije lezingen en korte lescyclussen geeft over de thema’s die hij al heel zijn leven behandelde: taalwetenschap en politieke analyse, dat laatste vooral – maar zeker niet uitsluitend – over het buitenlands beleid van zijn vaderland, de VS.
Collega en medeauteur van Consequences of Capitalism aan de UoA is de 72-jarige Marv Waterstone. Hij spendeerde heel zijn academische loopbaan aan deze universiteit, meer bepaald in de afdeling Geografie en Ontwikkeling. Net als Chomsky is hij sinds zijn pensioen vrij professor voor lezingen en lessen. Hoewel hij tijdens zijn carrière ook politiek actief was rond gelijkaardige thema’s als Chomsky is hij buiten de staat Arizona weinig bekend in de rest van de VS en de wereld.
Sinds 2017 geeft Waterstone elk jaar samen met Chomsky een reeks van zeven lezingen aan de UoA, die zoeken naar praktische, theoretische, historische en systemische verklaringen voor de hedendaagse toestand van de wereld. De daar besproken thema’s worden duidelijk met hun titels:
- Gezond verstand, Wat iedereen als vanzelfsprekend ziet en Macht
- Het huidige ‘gezond verstand’: kapitalistisch realisme
- Kapitalisme en Militarisme
- Kapitalisme versus het Leefmilieu
- Neoliberalisme, Globalisering en Financialisering
- Verzet en Reactie (op het verzet)
- Sociale verandering (met een Coda: Kapitalisme en COVID-19)
Elk hoofdstuk bevat de lezing van Waterstone, gevolgd door die van Chomsky. De teksten werden aangepast om de leesbaarheid van gesproken lezingen te bevorderen, wat goed is gelukt. Die lezingen gingen door van 15 januari 2019 tot 28 februari 2019. De uitgeschreven teksten waren klaar voor de uitgever in april 2020. De pandemie noopte beide auteurs echter tot een nieuw gemeenschappelijke coda, in feite een samenvatting van de lezingen en hun link met de maatschappelijke gevolgen van COVID-19 te verklaren.
Wie reeds veel Chomsky heeft gelezen zal in zijn lezingen niet zoveel nieuwe dingen vernemen. Zijn lezingen in dit boek geven voor de lezer die Chomsky leert kennen een mooi overzicht van de ideeën, de analyses en de voorstellen waar hij al heel zijn actieve leven voor staat.
Marv Waterstone is daarentegen een ontdekking die de moeite loont om zijn lezingen grondig te lezen. Zijn aanpak is academischer en meer gebaseerd op theorie dan die van Chomsky. Waterstone refereert regelmatig naar Karl Marx en naar figuren als Antonio Gramsci.
Is er een alternatief voor het kapitalisme?
De neoliberale dogmatici beweren uiteraard van niet. Niet toevallig zijn zij die het systeem verdedigen ook diegenen die pecuniair het meest profiteren van de huidige gang van zaken.
Een van de belangrijke adviezen van beide auteurs is het leggen van verbanden tussen ogenschijnlijk los van elkaar staande fenomenen. Hoe ‘realistisch’ is het economisch systeem als we ‘realisme’ aanzien als het erkennen (en herkennen) van wat er werkelijk gaande is?
Kolonialisme, imperialisme, eurocentrisme, racisme, militarisme zijn geen aparte verschijnselen, zij zijn zoveel ommezijden van dezelfde munt, die winst als enig geldend motief erkent, of eerder de zekerheid van winst voor enkelen, de onzekerheid van verlies voor de rest.
Hun overzicht gaat van de historische uitbuiting in zijn openlijke, in feite meest ‘eerlijke’, vorm van slavernij, tot de dagelijkse ratrace van miljoenen die dagelijks meedraaien in organisaties die fascistisch zijn – ook bekend onder hun eufemismes als bedrijven, management, hiërarchie – én tegelijk geloven dat ze in een vrije wereld leven, ook al is een groot deel van elke dag totaal onvrij.
“We zeggen dat we democratie heel hoog inschatten en toch voeren we dat niet in in de plaatsen waar we het grootste deel van ons leven passeren. Onze werkvloer is een zeer autoritair systeem en we stellen die niet eens in vraag.”
Het leefmilieu is voor het kapitalisme twee dingen tegelijk: een enorm depot waar alles ter beschikking ligt voor gebruik én een enorme gootsteen waar alle neveneffecten ‘netjes’ kunnen worden weggespoeld.
Er is in feite niets ‘neo’ (nieuw) aan het neoliberalisme. Wat deze gigantische operatie sinds Reagan en Thatcher nastreeft is het terugdraaien van alle sociale rechten die de voorbije honderd jaar met bloed, zweet en tranen werden veroverd door de miljoenen mensen die het raderwerk draaiend houden.
De gevolgen van het militarisme van dit systeem zijn de bevolkingen van het Midden-Oosten voldoende bekend. De regeringen van de EU-lidstaten weigeren halsstarrig de link te erkennen tussen de recente vluchtelingenstromen en dit militair-economisch systeem. Bovenop dit alles zijn al die legers ook de grootste vervuilers ter wereld, meer dan de bedrijven, meer dan de agro-industrie.
Verzet lokt reactie uit
De mensen ondergaan deze processen niet passief, integendeel. Waar de reactionaire krachten echter nog steeds in slagen is dat verzet te verdelen. Ieder is bezig met zijn ’thema’. Leefmilieuactivisten, vakbondsmensen, strijders voor mensenrechten, voor LGBTI-rechten, antiracisten blijven in hun hokje denken en werken. Hun vijanden zijn nochtans dezelfden. Een van de meest beproefde tactieken is mensen met dezelfde belangen tegen elkaar opzetten, de jongeren tegen de ouden, ‘autochtonen’ versus ‘allochtonen’ en/of vluchtelingen, enzovoort. Die vicieuze cirkel doorbreken is dan ook de grootste opdracht voor de activisten van vandaag.
Verzet roept reactie uit. Wat het gepeupel zeker niet mag begrijpen is hoe het systeem werkt. Dat systeem moet als ‘evident’ aanzien worden. Dwang in de vorm van repressie mag daarbij niet uitgesloten worden, maar uitbuiting met instemming van de uitgebuiten is altijd de beste optie. Wie het systeem als vanzelfsprekend aanvaardt, verzet zich immers niet.
Het systeem aarzelt niet om de retoriek van het verzet over te nemen. Strijden voor de mensenrechten is voor velen een oprechte en nobele doelstelling. Wie er de mainstream media op naleest moet echter vaststellen dat niet alle mensenrechten ‘gelijk’ zijn. De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens bevat niet alleen politieke rechten zoals vrijheid van meningsuiting. Er staan ook sociale rechten is, zoals recht op voeding, onderwijs, gezondheid, werk …
Daarom het belang van opvoeding en onderwijs dat aanzet tot kritisch denken. George Orwell zei het al in omgekeerde zin: “Een essentieel mechanisme voor censuur is een ‘goede’ opvoeding.” Dat én angst, angst voor de andere, voor het andere …
Propaganda werkt best als ze niet als dusdanig herkend wordt. Tijdens de Koude Oorlog bulkten onze media van de verhalen over politieke repressie in de Oostbloklanden. Die repressie was heel reëel. Maar, van 1945 tot het einde van de Koude Oorlog was het aantal politieke gevangenen, folteringen, executies van niet-gewelddadige dissidenten in Latijns-Amerika zowel in absolute aantallen als proportioneel tot de bevolkingsaantallen altijd veel hoger dan in het Oostblok en in de Sovjet-Unie. Wie de toenmalige media herleest vindt een heel ander verhaal.
Bundel alle krachten
Het advies van beide auteurs is éénduidig. Alle vormen van verzet tegen dit systeem moeten hun krachten bundelen. Zij staan voor dezelfde systemische problemen. De vereniging van alle maatschappelijke krachten is niet voor niets de grote angst van zij die het systeem in stand willen houden.
Overigens, verzet werkt wel, niet dat de media dat dagelijks van de daken schreeuwen. Richard Nixon nam de meest milieuvriendelijke en vooruitstrevende beslissing van alle naoorlogse presidenten. Dat deed hij in geen geval uit een of ander groen bewustzijn, maar omdat hij daartoe werd gedwongen door de omstandigheden, door de eerste milieurampen en vooraal, door luidkeels en aanhoudend protest van de bevolking. Zijn Environmental Protection Agency werd opgericht in 1970 (en kreeg de doodsteek in 2017 onder Donald Trump).
Een belangrijke rol van het propagandasysteem is het ontkennen van de problemen. Het verhaal van de tabaklobby die reeds in de jaren 1930 wist dat roken kanker veroorzaakt, is bekend. Exxon wist in de jaren 1970 al dat het gebruik van fossiele brandstoffen tot deze klimaatcrisis zou leiden. De productie van misinformatie neemt nu opnieuw een hoge vlucht tijdens de pandemie. Het zoeken en vinden van de juiste informatie is dan ook een essentieel onderdeel van het verzet.
Alleen een klimaatbeweging die de strijd tegen uitbuiting, racisme, ongelijkheid op gelijke voet zet met de klimaatongelijkheid zal dit tij kunnen keren. Dat systeem heeft een naam: kapitalisme. Het heeft nu zijn culminatie bereikt in de financialisering: het maken van winst met geld zonder iets concreet te produceren – wat tijdens de pandemie bevestigd wordt.
Verzet werkt wel degelijk. Om te slagen moet dat verzet echter algemeen zijn en alle deelaspecten van het systeem als één geheel erkennen en aanpakken. Dat en lessen leren uit het verleden én preventief inschatten wat het andere ‘verzet’ – dat van het systeem, van het status quo – in petto heeft.
Er staat nog zoveel meer in dit zeer leesbare boek, dat propvol informatie zit zonder de lezer te overweldigen met cijfers. Beide auteurs citeren regelmatig interessante boeken en artikels van andere auteurs. Achteraan staat tevens een lijst van leessuggesties van 15 pagina’s.
Noam Chomsky and Marv Waterstone Consequences of Capitalism – Manufacturing Discontent and Resistance. Haymarket Books, Chicago, 2021. 388 pp. ISBN 978 1 64259 263
Conference ‘Gangster Capitalism’ by Marv Waterstone and Noam Chomsky (25 mei 2019 – 1.34’37”):