In 2001 publiceerde Anne Morelli haar boek ‘Elementaire principes van oorlogspropaganda’. 21 jaar later gelden haar 10 principes nog steeds volledig. DeWereldMorgen.be vroeg haar ze toe te passen op de oorlog van Rusland tegen Oekraïne.

Anne Morelli is historica gespecialiseerd in hedendaagse geschiedenis van religies en minderheden. Zij doceerde tot voor kort de vakken historische kritiek, Belgische overheidskwesties, godsdienstgeschiedenis en geschiedenisdidactiek aan de Université Libre de Bruxelles (ULB) in Brussel.

“Je moet altijd twijfelen, ook over je eigen mening. Je mag nooit zeggen ‘Ik weet het zeker’.”

Ze is tevens medewerker van het Centre interdisciplinaire d’étude des religions et de la laïcité van de ULB (Interdisciplinair Centrum voor de studie van Religie en Secularisme).

Haar boek heeft als ondertitel Bruikbaar bij koude, warme of lauwe oorlogen. Zij heeft het opgezet als didactisch kader en als media-analyse. Sinds zijn publicatie in 2001 werd het vertaald in het Nederlands (en is nog steeds verkrijgbaar, zie referentie onder dit artikel), Spaans, Portugees, Duits en Japans.

Grotendeels is haar analyse gebaseerd op de Eerste Wereldoorlog, maar in elk hoofdstuk trekt zij deze lijn door naar de oorlogen in de Balkan en in Afghanistan.

In haar inleiding licht zij haar opzet als volgt toe: “Het is niet mijn bedoeling de zuiverheid van de intenties bij de enen of de anderen na te gaan. Ik ben niet op zoek gegaan naar wie de waarheid vertelt en wie liegt, wie ter goeder trouw is en wie niet. Mijn enige bedoeling is de principes van de propaganda te illustreren, die unaniem worden gebruikt en er de mechanismen van te beschrijven.”

Haar inspiratie vond ze bij het boek Falsehood in War-Time (1928) van Brits auteur Lord Ponsonby en bij La mobilisation des consciences – La guerre de 1914 (1920) van de Franse auteur Georges Demartial.

Ponsonby en Demartial weerlegden de propaganda van de geallieerde machten Rusland, Frankrijk en Ponsonby’s eigen land Groot-Brittannië tegen de Asmogendheden Duitsland, Oostenrijk-Hongarije, Turkije en Bulgarije.

Anne Morelli ontvangt ons op een druilerige ochtend in een statig herenhuis aan de Franklin Rooseveltlaan, dat de ULB ooit mocht erven van een rijke edele dame.

Ze benadrukt de symboliek om vandaag les te kunnen geven in een gebouw dat ooit symbool stond voor de 19de eeuwse klassenmaatschappij in Brussel.

Deze statige woning heeft twee trappenhuizen, één wijds houten trappenhuis naar het grootste deel van de woning dat voor de eigenaars bestemd was en links (!) van de ingang een smalle trap naar de kleine personeelsvertrekken.

Wij nemen plaats in het grote salon beneden, dat nu dienst doet als leslokaal, met zicht op de tuin en het Ter Kamerenbos erachter.

We overlopen met haar de tien principes van haar boek, waar zij telkens met passie en kennis van zaken haar commentaar bij geeft.

1. Wij willen geen oorlog

Anne Morelli: “Als je de dingen los van hun historische context ziet is de vaststelling klaar en duidelijk. Rusland heeft de oorlog begonnen door Oekraïne binnen te vallen. Wij daarentegen zijn vredelievend en hebben dit nooit gewild. Het standpunt van de ander, zijn argumenten hebben geen enkele waarde.”

“Om dat te kunnen beweren moeten we een aantal essentiële gebeurtenissen ‘vergeten’. In 2014 kwam een pro-VS-regering aan de macht in Kiev, die als een van zijn eerste beslissingen de Russische taal als officiële overheidstaal afschafte. Rusland reageerde met de annexatie van de Krim en steun aan de etnisch-Russische opstand in de Donbass.”

“Het conflict in de Donbass werd bevroren met de Minsk-akkoorden, die een zeer fragiel wapenbestand afkondigden aan de frontlijn en afspraken vastlegden voor een hervorming van Oekraïne met erkenning van autonomie en taalrechten voor een aantal regio’s waaronder de Donbass. Dat akkoord werd nooit uitgevoerd. In de Donbass is de huidige oorlog al acht jaar bezig met naar schatting 14.000 slachtoffers (cijfers van de OVSE¹).”

“Het volstaat de kaarten van 1989 met 2022 te vergelijken om vast te stellen dat de NAVO zijn invloedssfeer honderden kilometers heeft verlegd naar het oosten en dat alleen Wit-Rusland en Oekraïne nog overblijven als buffer voor Rusland.”

“Rusland heeft in 2008 duidelijk gemaakt dat lidmaatschap van Oekraïne (en Georgië) een rode lijn was voor Moskou. Of je het er mee eens bent of niet, in Rusland ziet men de invasie als een reactie op deze gang van zaken, een reactie op een oorlog die in de Donbass al in 2014 is begonnen.”

2. Het andere kamp is de enige verantwoordelijke voor de oorlog

“Iedereen keurt de invasie van Rusland af, maar dat maakt onze zijde niet minder schuldig aan het veroorzaken van deze situatie.”

“Onze media dragen een groot deel van de medeverantwoordelijkheid door te weigeren die context, die voorgeschiedenis weer te geven, door te weigeren het standpunt van de andere kant kenbaar te maken.”

“Dat betekent helemaal niet dat we het met dat standpunt eens moeten zijn. We moeten het echter wel kennen om zélf te beslissen wie dan wel verantwoordelijk is.”

3. De vijandelijke leider lijkt op de duivel

“Voor de Eerste Wereldoorlog was de Duitse Kaiser Wilhelm II overal welkom in de koningshuizen in Europa als een goede vriend. Zodra de oorlog begon was hij de baarlijke duivel, een monster die kinderen liet afslachten, een ziek man met misdadige ideeën. Wij leerden in de lagere school nog het liedje zingen: “Guillaume méchant homme” (Guillaume is Frans voor Wilhelm/Willem)

Guillaume, le méchant homme, qui à tué trois millions d’hommes.

Sa femme, la reine Béatrice, qui est la reine des saucisses …

 

Willem, de stoute man, hij doodde drie miljoen mensen,

zijn vrouw Béatrix was koningin der pensen …

 

“Toen ik tijdens mijn lessen begon over ‘Guillaume, le méchant homme’ keken heel wat studenten verbaasd dat die liedjes op school over een persoon gingen die echt had bestaan. Op het einde van de oorlog riepen de overwinnaars van de Eerste Wereldoorlog op om hem te berechten voor zijn misdaden. Dat was pure retoriek.”

“Ze lieten hem niet alleen ontsnappen naar Nederland². Hij kreeg ruim de tijd om zestig treinwagons met zijn fortuin en zijn bezittingen mee te nemen. De geallieerden deden geen enkele moeite om hem daar weg te halen. Hij kon er tot zijn dood in 1941 een luxueus renteniersleven leiden.”

“Het liep identiek met Hitler. Die werd in het begin van zijn regime gefêteerd op de cover van Amerikaanse weekbladen³. Plots werd hij het monster, dat hij in werkelijkheid altijd al was geweest, wat onze leiders hier perfect wisten, maar niet erg vonden, zolang hij maar ten strijde zou trekken tegen die andere vijand in het oosten.”

“De Libische leider Qaddafi heeft tijdens zijn regime meerdere keren een wissel meegemaakt. Zo was hij meermaals een betrouwbare bondgenoot, dan weer een gruwelijke dictator, opnieuw een goede vriend en vice versa tot hij zijn bewaardatum definitief had overschreden. Qaddafi ontving nog ooit figuren als Brits eerste minister Tony Blair en onze eigen Guy Verhofstadt.”

“Idem met Saddam Hoessein, tot een paar dagen voor zijn invasie in Koeweit kreeg hij nog delegaties op bezoek uit Frankrijk en uit de VS om zijn gunsten te verwerven.”

“President George Bush senior was goede vrienden met Osama Bin Laden. Het bouwbedrijf van Abdallah Bin Laden kreeg contracten, de familie Bin Laden leefde vrij in de VS tot 2001. De familie Bush had nauwe economische banden met de bedrijven van de familie Bin Laden.”

4. Wij verdedigen een nobele zaak, geen particuliere belangen

“De vijand heeft altijd beschamende, misdadige, schandelijke motieven om een oorlog te beginnen. Wij strijden voor de vrijheid, voor democratie. Dat werd al beweerd tijdens WOI, door regimes die aan beide zijden van het front allesbehalve democratisch waren.”

“Nobele doelstellingen verbergen dikwijls een andere agenda. Wanneer Poetin zegt dat hij Oekraïne wil denazifiëren heeft hij een punt. Hij zegt er wel niet bij dat in de Donbass ook extreemrechtse elementen actief zijn aan de etnisch-Russische zijde.”

“De propaganda blijft ten gronde altijd dezelfde, net zoals de echte redenen voor oorlogen zoveel mogelijk verborgen blijven. Die zijn dubbel en lopen door elkaar: economische en geostrategische belangen, grondstoffen, zware industrie, petroleum…”

“In Italië kwam recent de dood van een Italiaan in het nieuws. Hij vocht sinds 2015 mee met de etnisch-Russische separatisten in de Donbass tegen het Oekraïense leger. Hij stelde te strijden voor dezelfde idealen als wat wij hier beweren: voor vrijheid en democratie.”

5. De vijand begaat bewust wreedheden, wij onopzettelijke blunders

“Een vast ingrediënt is ook altijd de bewering dat wij zeer ridderlijke soldaten zijn, die de burgers en onze gevangenen correct en respectvol behandelen. De voorbeelden van het tegendeel hebben we gezien in Irak.⁴ De Duitse bezetters lieten kort na de inname van België filmbeelden zien waar Belgische kindjes Duitse soldaten op de wang zoenden en hun ouders hen bedankten om hen ‘te bevrijden’.”

“Ook vluchtelingen worden ingezet in de propaganda: dat zij op de vlucht slaan is het ultieme bewijs dat de andere kant wreedheden begaat. Zij worden volop ingezet om emoties van medeleven te creëren. Voor vluchtelingen uit gebieden en landen waar wij de bommen gooien, geldt dan weer exact het omgekeerde.”

“Dat was reeds zo in WOI toen Nederland 1,3 miljoen vluchtelingen opving. Beelden van uitgemergelde ‘poor Belgian baby’s’ werden ingezet in de VS om de bevolking te overhalen deel te nemen aan de oorlog in Europa.”

“Hitler werd in het begin van zijn regime in 1936 gefêteerd op de cover van Amerikaanse weekbladen. Plots werd hij een monster, dat hij in werkelijkheid altijd al was geweest, wat men hier perfect wist.”

“In werkelijkheid worden in elke oorlog wreedheden begaan door alle betrokken partijen. Er gaan nu stemmen op om de oorlogsmisdaden van de Taliban te berechten, terwijl de oorlogsmisdaden van de VS in Afghanistan niet eens worden erkend.”

6. De vijand gebruikt illegale wapens

“In het laatste jaar van WOII zetten de geallieerden reeds fosforbommen in tegen Duitse steden. Sindsdien worden die wapens gebruikt door alle strijdende partijen in elk naoorlogs conflict sinds 1945. Illegale Britse clusterbommen worden vandaag massaal ingezet tegen de bevolking in Jemen.”

“Nog een illegale praktijk is de inzet van buitenlandse huurlingen. Het woordgebruik is van belang. De vijand gebruikt betaalde ‘huurlingen’ met fanatieke ideeën, wij zetten idealistische vrijwilligers in die strijden voor onze vrijheid. Op dit ogenblik doet men een open oproep aan de bevolking om te gaan strijden aan de kant van de Oekraïners.”

“We krijgen beelden te zien van krijgsgevangen Russische soldaten die verklaren niet te willen vechten, niet te weten waar ze mee bezig waren. Deserteurs verklaren weggevlucht te zijn omdat ze niet tegen hun volksbroeders willen strijden. Het enige wat hier wordt bewezen is dat deze mensen schrik hebben van de vijand die hen gevangen houdt.”

7. Wij lijden zeer weinig verliezen, de verliezen van de vijand zijn enorm

“Statistieken zijn een belangrijk wapen in elke oorlog, ook nu. De Russische invasiemacht lijdt enorme verliezen, onze verliezen zijn beperkt. Met de werkelijkheid heeft dat soort verklaringen meestal niets te maken. “

“Cijfers van de vijand worden onmiddellijk becommentarieerd als ‘onbetrouwbaar’, terwijl de cijfers van onze woordvoerders onmiddellijk als feiten worden aanvaard.”

“Wie die cijfers in twijfel durft te trekken of zelf een dubbelcheck wil uitvoeren – een normale journalistieke reflex – wordt onmiddellijk weggezet als minstens een naïeve medeplichtige of een bondgenoot van de vijand.”

“Wie die cijfers in twijfel durft te trekken of zelf een dubbelcheck wil uitvoeren – een normale journalistieke reflex – wordt onmiddellijk weggezet als minstens een naïeve medeplichtige of een bondgenoot van de vijand.”

“Tijdens de oorlog in Kosovo gaven zowat alle journalisten devoot de ongewijzigde versie weer van NAVO-woordvoerder Jamie Shea tijdens zijn dagelijkse briefings. Zo was een genocide bezig in Kosovo die 500.000 doden eiste, wat de NAVO-invasie verantwoordde. De analyse van de OVSE bracht het werkelijke cijfer van de repressie terug tot 5.000, met ongeveer evenveel slachtoffers aan Kosovo-Albanese als Kosovo-Servische zijde. Bovendien vielen de meeste slachtoffers na de NAVO-bombardementen, niet ervoor.”

8. Kunstenaars en intellectuelen steunen onze zaak

“Militaire experten en politici worden door het publiek gewantrouwd omdat ze betrokken partij zijn. Daarom zijn bekende personen, vooral populaire zangers en acteurs, zeer belangrijk. Hun bekendheid zegt niets over hun kennis of inzichten van buitenlandse politiek, maar ze zijn sympathiek en gebruiken veel beter de taal van hun publiek.”

“Hun voornaamste taak is het creëren van de perceptie dat iedereen hier over de hele lijn akkoord zou over zijn. Dat men nu zelfs het spelen van muziek van Russische componisten verbiedt is het absurde voorbij.”

“Je merkt de druk van het eenheidsdenken in de manier waarop de media dan omgaan met vedettes die weigeren het spel mee te spelen. In 2003 weigerde Arno mee te werken aan een grote inzamelactie voor Kosovo – waarvoor zoals steeds de openbare omroep VRT en de commerciële zender VTM samenwerkten⁵. ”

“In mijn boek geef ik zijn verklaring daarover weer (in voetnoot 161). Arno stelde dat de volgens hem kleine som die deze inzamelactie zou opbrengen – in vergelijking met de militaire kost van de oorlog – niet eens voldoende zou zijn om te betalen voor drie bommen die dezelfde dag door de NAVO zouden worden gedropt.”

“Arno is echter immens populair. De media durfden het niet aan hem daarover openlijk aan te vallen. Daarom hebben ze zijn stellingname zedig verzwegen.”

9. Onze zaak is heilig

“Tijdens WOI en WO II was het Gott mit uns, God zij geloofd, With God on Our Side, in het Arabisch is dat Allahu Akhbar! Godsdienst is sindsdien minder prominent geworden als motivering voor oorlogen in Europa. Nu gaat het meer over vrijheid en democratie.”

“Maar in feite werd zelfs in WOI en WOII ook democratie als motivering geponeerd door de strijdende krachten aan beide kanten. En vandaag, laten we wel wezen, Oekraïne een democratie? Voor de oorlog stond de populariteit van president Zelensky in de peilingen op 20-25 procent.”

“Arno is immens populair. De media durfden hem niet openlijk aanvallen voor zijn weigering aan een inzamelactie voor Kosovo mee te doen. Daarom hebben ze zijn stellingname zedig verzwegen.”

“Tot kort voor de oorlog omschreef The Economist Oekraïne als ‘het meest corrupte land ter wereld’. President Zelensky en zijn voorganger president Poroshenko hebben meerdere politieke partijen verboden, die verkozenen hadden in het parlement, te beginnen bij de communistische partij. De media worden er al jaren zwaar aan banden gelegd. Russischtalige media waren al lang voor de oorlog verboden. Meerdere verkozenen werden gevangen genomen op beschuldiging van hoogverraad – lang voor de oorlog!”

10. Wie aan onze propaganda twijfelt, is een verrader

“In 2007 vroeg volksvertegenwoordiger Dirk Van der Maelen aan minister van defensie Pieter De Crem of het nog nodig was om Belgische troepen naar Afghanistan te sturen. Het antwoord van De Crem was dat Van der Maelen “een vriend van Osama Bin Laden” was en dat hij aan de kant stond van verkrachters.”

“Het stellen van kritische vragen is in oorlogstijden ‘verboten’. Toen PTB (PVDA)-volksvertegenwoordiger Nabil Boukli vragen stelde in het parlement over de oorlog in Oekraïne antwoordde eerste minister Alexander De Croo dat er “in deze plenaire vergadering bondgenoten van Poetin zitten”. Je mag het met de uitspraken van Boukli grondig oneens zijn en er tegenargumenten tegen geven, maar dit als repliek van een eerste minister is zonder meer verwerpelijk.”

“Het stellen van kritische vragen is in oorlogstijden ‘verboten’.

“Na WOI heeft men meerdere instellingen opgericht om oorlogen aan banden te leggen. Keer op keer werden beweringen en beschuldigingen die aanleiding gaven tot escalatie of een oorlog veroorzaakten weken, maanden, jaren later weerlegd. Vandaag stellen we vast dat het eenheidsdenken in tijden van oorlog nog altijd elk kritisch denken verdringt naar de marge.”

Op het einde van haar boek stelde Anne Morelli vier vragen, die we haar opnieuw voorleggen:

1. Zijn wij vandaag even goedgelovig als onze voorouders gisteren?

“Ik vrees van wel en in feite is het nu nog erger dan vroeger. Dankzij het internet is het nu wel mogelijk om snel andere informatie te bekomen. We kennen allemaal het schouwspel van minister van buitenlandse zaken Colon Powell met zijn kleine ampul en de ‘definitieve bewijzen’ van biologische en chemische massavernietigingswapens in Irak, waarna de invasie is begonnen.”

“We weten nu allemaal dat zijn toespraak compleet fake was. Irak had al jaren de capaciteit niet meer om dergelijke wapens te maken. Toen ze dat nog konden was dat trouwens nog met technologie die ze in Europa en de VS hadden aangekocht, toen Irak nog een goede bondgenoot was.”

“Er zijn zoveel voorbeelden, de Golf van Tonkin⁶, de incubatorbaby’s in Koeweit⁷, de massavernietigingswapens in Irak, en toch blijven we er massaal inlopen. We verbieden Russia Today maar hebben zelf al tientallen jaren de omroep Voice of America die voortdurend desinformatie de wereld rondstuurt.”

“Mensen zijn bekwaam om zelf te oordelen. De Russische kant moet gehoord worden. Je mag het er mee eens zijn of helemaal oneens, maar eenzijdige berichtgeving helpt de zaak niet vooruit. Censuur is het zekere pad naar escalatie van de oorlog.”

2. Worden deze principes bewust toegepast?

“Tot in de 19de eeuw maakte het voor de machthebbers niet uit wat de publieke opinie meende. Ze kenden het begrip niet eens. Het is door de democratisering dat machthebbers zich meer en meer gedwongen zagen om de publieke opinie te overtuigen.”

“Of deze principes bewust of onbewust worden toegepast is eigenlijk niet belangrijk. Wat telt is dat ze worden toegepast.”

“Lord Ponsonby zag als een van de eersten in hoe dat werkte en hoe nefast dat was. Tegenwoordig schakelt men daar commerciële pr-bedrijven voor in. De campagne van de incubatorbaby’s in Koeweit werd volledig georganiseerd door het pr-bedrijf Hill&Knowlton.”

“Deze bedrijven ontwerpen dergelijke campagnes op dezelfde manier als ze shampoo en tandpasta aan de man brengen, op dezelfde manier ontwerpen ze de campagnes van politici voor hun herverkiezingen.”

“Of deze principes bewust of onbewust worden toegepast is eigenlijk niet belangrijk. Het is zeker deels een bewuste strategie. Wat telt is dat ze worden toegepast.”

3. Is de waarheid van belang?

“Men verwijt critici dat ze vergelijkingen maken. Maar die vergelijkingen zijn terecht en bovendien zijn ze de waarheid. Men kan de feiten verwringen en verdraaien zoveel men wil, de waarheid blijft dezelfde, of men ze verzwijgt of niet.”

4. Houdt systematische twijfel geen risico’s in?

“Twijfel is essentieel. Wie niet twijfelt kan je niet betrouwen. Je moet altijd twijfelen, ook over je eigen mening. Je mag nooit zeggen ‘Ik weet het zeker’. Ook vandaag niet. Je moet blijven denken ‘Misschien zit ik wel fout, misschien niet.’ Het drama is dat geen van beide kanten in deze oorlog gelijk heeft. Dat is trouwens in alle oorlogen zo.”

“Je moet drie dingen doen vandaag: twijfelen, twijfelen en twijfelen. Twijfelen over wat men ons alle dagen in de media door de strot duwt én twijfelen over je eigen analyse. Alleen dan kan je eventueel doordringen tot de feiten.”

 

Anne Morelli. Elementaire principes van oorlogspropaganda – Bruikbaar bij koude, warme of lauwe oorlogen. EPO, Antwerpen, 2003, 127 pp. ISBN 978 9064 4530 14

 

Notes: