Boeken komen, boeken gaan. Geen direct succes betekent meestal een snel doodvonnis. Goed dat er nog uitgevers zijn die anders denken en vergeten juweeltjes blijven publiceren. Kongolees schrijver Paul Lomami Tshibamba publiceerde kortverhalen over Kinshasa in de broeierige jaren 1940 toen de onafhankelijkheid er onderhuids kookte, maar nog een verre droom leek. Een tijdsdocument én een parel voor alle tijden.

Sinds ik recensies schrijf voor deze website krijg ik twee- à driemaal per jaar brochures en folders in de bus van uitgeverijen die hun boeken lovend aanprijzen. Ik gun iedere liefhebber leesplezier over vrije tijd, wellness, leiderschap, investeringen, lifestyle … – het valt niet bij te houden hoeveel er nog altijd wordt gepubliceerd in het internettijdperk.

Mijn belangstelling gaat eerder uit naar politieke non-fictie en naar romans met een historische en/of maatschappelijke context, waar soms ook een thriller en science-fiction bij kan horen. Die folders laten me toe enkele maanden op voorhand in te schatten wat er staat te verschijnen.

Ze geven me tips, die ik later in boekenwinkels vind – boekenwinkels blijven mijn voornaamste reden om naar Antwerpen, Gent, Brussel (en Oostende!) te gaan.

Zelfs in het buitenland kan ik het niet laten. In Rijsel, Parijs en Straatsburg zijn er boekenwinkels met een bescheiden Nederlandstalig aanbod, Engelstalige literatuur vind je overal en Franstalige literatuur is uiteraard oneindig.

Ik koop ook via de post, zo weinig mogelijk via internet, hoogst uitzonderlijk – als het echt niet anders kan – bij een van de e-giganten. Ik blijf deze tip herhalen: heb je geen boekenwinkel in je buurt/wijk/stad, bestel ze bij je lokale krantenhandelaar. Die zit in hetzelfde verdeelcircuit als boekenhandels. Zo verdienen kleine zelfstandigen er ook iets aan (en niet de aasgieren van Amazon en consoorten).

Recensie-exemplaren aanvragen op basis van die folders doe ik af en toe maar ik recenseer ook wel boeken die ik zelf heb gekocht. Die kan ik wat meer relaxed lezen, enige tijd laten liggen, geen tijdsdruk om al dan niet te recenseren en als ik het toch recenseer kan het ook enkele maanden na verschijning.

Boeken over Congo trekken altijd mijn aandacht. Ik lees o.a. alles van Lucas Catherine en Ludo De Witte, maar dat is non-fictie (en bovendien zijn het Belgen). Congolese auteurs komen nauwelijks aan bod in het Nederlandse taalgebied. Daarvoor moet je naar Franse/Franstalige uitgevers.

75 jaar oude nog steeds hedendaagse literatuur

Daarom trok volgend boek mijn aandacht. Deze zomer las ik Ngando en andere verhalen van de mij onbekende schrijver Paul Lomami Tshibamba (1914-1985). Voor het eerst in het Frans verschenen in 1948, daarna verdwenen tot het in 1981 opnieuw werd uitgegeven.

Deze Nederlandstalige vertaling verschijnt 75 jaar na het origineel. Mede dankzij de uitstekende vertaling van Manik Sarkar leest dit boek zeer hedendaags.

Het titelverhaal Ngando gaat over een magische krokodil. De twee andere kortverhalen Geneeskunde bedrijven en De legende van Londema, Opperleenvrouw van Mitsue-Ba-Ngomi situeren zich in dezelfde sfeer van Congolese mystiek. Die twee verhalen publiceerde hij veel later in 1972.

In een wereld waar orale traditie zeer belangrijk was/is en literatuur in geschreven vorm een recent cultureel fenomeen, zal het niet verbazen dat mystieke geesten een zeer belangrijke rol spelen in deze verhalen. Deze auteur weet die orale verhalen prachtig om te zetten naar dit boek.

Ik wil niet teveel prijsgeven. Begin onmiddellijk op pagina 43 met Ngando, het eerste verhaal. Je kan ze alledrie afzonderlijk lezen. Sla de drie voorwoorden (ook dat van de auteur zelf) en het nawoord over. Die kan je achteraf wel lezen.

Het voorwoord van Sibo Rugwiza Kanobana is recent, van 2022, dat van Mukala Kadima-Nzuji dateert van 1981 bij de hernieuwde Franstalige uitgave. Ze situeren de auteur in zijn tijd, wat best informatief is, maar de verhalen staan sterk genoeg zonder al die uitleg.

Geniet gewoon van aangename literatuur. Geen rechtstreekse kritiek op het Belgisch koloniaal bestel dat in de periode van verschijning (1948) nog steeds in de illusie leeft dat Congo nog lang een kolonie zal blijven. Af en toe lees je een impliciete verwijzing naar wantoestanden, over évolués en Leopold II. Ook lezers die niet vertrouwd zijn met de Belgische koloniale geschiedenis zullen ze wel herkennen.

Tshibamba publiceerde in een periode dat openlijke kritiek op het koloniaal bestel betekende dat je niet werd gepubliceerd. Elke publicatie werd door Belgische ambtenaren beoordeeld. Die hadden de impliciete kritiek van dit boek ook wel door, maar lieten het passeren, maar niet uit literaire overwegingen.

In de late jaren 1940 poogde Frankrijk nog een Francofiele elite in zijn kolonies te creëren door studenten met beurzen naar Franse universiteiten te halen. Ze stimuleerden daarbij ook eigen Afrikaanse literatuur (en Français, évidemment!).

De Belgen pakten hun kolonisatie heel anders aan dan de Fransen. Zij deden er alles aan om de ontwikkeling van een Congolese intellectuele elite te verhinderen. Dat was deels uit racisme, maar ook uit pure machtsoverwegingen.

Toen Tshibamba een kritisch artikel schreef over de kolonisatie en de volgens hem slechte manier waarop de Belgen de onafhankelijkheid voorbereidden, werd hij drie weken lang mishandeld om de naam prijs te geven van de witte Belg die dat artikel echt zou hebben geschreven. Of hoe diep racisme kan verankerd zitten in de geesten.

Men was er zich in België echter van bewust dat het land met het enorme Centraal-Afrikaanse Congo – 80 maal de oppervlakte van België, zo groot als twee derde van de hele Europese Unie – ver boven zijn klasse speelde tussen de Franse en Britse kolonisatoren. Daarom werden ze wat meer inschikkelijk na de Tweede Wereldoorlog tegenover opkomend Congolees talent.

Het bleef voor auteurs als Tshibamba echter dansen op een slap koord. Bovendien hoopten de Belgen zo een betere inkijk te hebben in wat de Congolezen echt over hen dachten …

Desondanks is Tshibamba er in geslaagd deze verhalen te publiceren. Dit is zonder meer aangename literatuur. Drie kleinoden die je om de zoveel jaar kan herlezen. Maak kennis met Kinshasa in de jaren 1940, dan nog lang niet de grootste stad van Afrika van vandaag (17 miljoen inwoners).

Paul Lomami Tshibamba. Ngando en andere verhalen. De Geus, Amsterdam, 2023, 251pp. ISBN 978 9044 5474 67