In de late uren van 17 november 1973 liet de militaire dictator van Griekenland Georgios Papadopoulos de Polytechnische Universiteit in Athene bestormen door tanks waarbij naar schatting 24 studenten omkwamen. Deze wrede beslissing betekende uiteindelijk de ineenstorting van de Griekse militaire dictatuur.
Op 14 november 1973 begon een zoveelste stakingsactie van arbeiders en studenten tegen de dictatuur van Georgios Papadopoulos. De protesten waren in feite al maanden bezig, waartegen de dictatuur moorddadige repressie voerde.
Op 17 november 1973 zond juntaleider Papadopoulos drie tanks naar de campus van de Polytechnische Universiteit in Athene, die al meerdere dagen werd bezet door studenten. Een tank reed de ingangspoort omver waarbij een onbekend aantal studenten omkwamen. De meeste historici houden het op 24 slachtoffers, waaronder een 22-jarige Noorse studente.
Papadopoulos werd daarop afgezet door andere legerleiders die nog extreemrechtser waren dan hijzelf. Die hielden het nog een jaar vol tot ook zij werden afgezet nadat de NAVO hen liet vallen.
De coupplegers van 1967: Stylianos Pattakos (l), Georgios Papadopoulos en Nikolaos Makarezos. Foto: Public Domain
Aanvankelijk kreeg de staatsgreep van de kolonels (zoals ze werd genoemd, omdat niet de topgeneraals, maar kolonels van het middenkader de macht hadden gegrepen) in 1967 de volle steun van Groot-Brittannië, de VS en de NAVO.
Die zagen het immers niet zitten dat de Grieken zouden kiezen voor een centrumlinkse regering die korte metten zou maken met de geprivilegieerde positie van de VS en de NAVO in het land.
De prognoses voorspelden een overwinning voor de Centrum Eenheidspartij van Georgios Papandreou (eerste minister in 1944-1945, 1963 en 1964-1965), die samen met de partij Verenigd Democratisch Links een parlementaire meerderheid dreigden te behalen. Georgios Papandreou overleed een jaar later tijden zijn huisarrest.
Zijn zoon Andreas richtte de sociaal-democratische partij PASOK op, kort na de val van de kolonels en werd net als zijn vader eerste minister (1981-1989 en 1993-1996). Ook zijn zoon Georgios Andreas Papandreou werd eerste minister van Griekenland (2009-20011).
Enkele weken voor de verkiezingen besliste een groep extreemrechtse officieren er anders over. Democratie kreeg geen kans in het land dat ‘democratie’ zijn naam gaf.
In schril contrast met hun regeringen waren er in talrijke Europese landen protesten tegen de Griekse junta (1 mei 1967, Stuttgart). Foto: Bundesarchiv/Public Domain
De staatsgreep bleek goed voorbereid en gebeurde met de zegen van de ambassades van de VS en Groot-Brittannië ter plaatse, die zo attent waren de regering niet van de plannen op de hoogte te brengen.
Op enkele uren tijd werden meer dan 10.000 mensen aangehouden (op basis van lijsten die de CIA en de Britse MI6 hen bezorgden) en werden het parlement, het koninklijk paleis en de nationale tv-zender bezet. Koning Constantijn legde de Grondwet naast zich neer en erkende de nieuwe regering.
Ondanks de duidelijke steun van buitenaf kan toch niet zomaar worden gesteld dat dit een klassieke CIA-staatsgreep was zoals zovele andere in die periode over heel de wereld. De voorbereiding en de uitvoering van de staatsgreep waren grotendeels een interne Griekse aangelegenheid.
In de VS was er politieke verdeeldheid over de steun aan de junta. President Johnson had geen principiële bezwaren, maar vond het ‘geen goed idee’ om ook in Europa militaire staatsgrepen te steunen, zoals zijn regering (en alle voorgaande) dat deed in de rest van de wereld.
Protest aan de Polytechnische Universiteit. Foto: Public Domain
De kolonels legden de Griekse bevolking een brutale repressie op, in hoofdzaak door de militaire veiligheidsdiensten en door de militaire politie. Folteringen en verdwijningen werden routine.
Juntaleider Papadopoulos wikte zijn woorden niet wanneer hij openlijk de folterpraktijken van het regime bevestigde. Griekenland was een “patiënt die aan het bed moest worden geketend voor zijn eigen goed tijdens de operatie”, zoals hij het in een van zijn toespraken verwoordde.
Uiteindelijk bezweek de junta aan een combinatie van interne tweestrijd en contradicties, groeiend verzet in binnen- en buitenland, bijzonder onhandige communicatie (openlijk bevestigen dat je foltert bijvoorbeeld) en een steeds slechter internationaal imago. Binnenlandse protesten namen ondanks de gruwelijke repressie toe.
De voortekenen van de ineenstorting van de junta waren niet meer te ontkennen. Op 23 mei 1973 weigerde het Grieks marineschip Velos, na NAVO-oefeningen, de haven van het Italiaanse Fiumicino te verlaten voor de terugreis, nadat ze hoorden dan een aantal van hun zeemachtcollega’s in Griekenland waren aangehouden.
Bij de moordende bestorming van de Polytechnische Universiteit maakte de junta een kapitale fout door buitenlandse media toe te laten om alles te filmen. De tv-beelden van de bestorming werden dezelfde avond wereldwijd uitgezonden. Ook uw dan 20-jarige auteur van dit artikel zag ze en heeft ze nooit meer vergeten.
Het betekende het feitelijke einde van de dictatuur. De VS, Groot-Brittannië en de NAVO lieten de junta vallen die het desondanks nog een jaar uitzong. Na de terugkeer van de democratie werd het koninkrijk per referendum afgeschaft. Reeds in januari 1975 werden de kolonels van de junta voor de rechtbank gedaagd.
De kolonels tijdens hun proces (Papadopoulos links vooraan). Foto: Public Domain
Papadopoulos en 19 andere hogere militairen werden ter dood veroordeeld voor hoogverraad, wat door de regering werd omgezet in levenslang. Papadopoulos bleef gevangen tot aan zijn dood in 1999. De laatste veroordeelde militair stierf eveneens in gevangenschap in 2010.
Het kolonelsregime blijft ondanks deze snelle rechtspraak een open wonde in de Griekse maatschappij. De rol van het leger in Griekenland werd nooit degelijk uitgeklaard. Het armste land van Europa heeft nog steeds het proportioneel grootste defensiebudget, meer dan 4 procent van de begroting.
Griekse herinnering aan de opstand van de Polytecnic 50 jaar geleden:
Dat gaat nog steeds door. De trojka legt Griekenland sinds 2015 zeer zware besparingen op, maar verbiedt wel elke inkrimping van het militaire budget, dat vandaag procentueel nog altijd het hoogste is van alle EU-lidstaten.
Er zetelen in 2023 meerdere verkozenen in het parlement die weigeren zich te distantiëren van de junta (zie Syriza, droom die voorbij is of nooit is geweest? Terugblik met Bruno Tersago).
Wie met andere woorden denkt dat militaire staatsgrepen in Europa vandaag sciencefiction zijn, bedenkt best dat er mensen rondlopen in elke EU-lidstaat die dat wel nog zien zitten. Democratie (weer dat Griekse woord) is geen verworvenheid, het is een kwetsbaar goed waar permanent moet worden voor gestreden.
De moord op 24 studenten van de Polytechnische Universiteit werd het morele einde van de dictatuur. Hun offer was niet vergeefs, maar zij laten een verdeelde politieke erfenis na.