De Amerikaanse federale overheid werd sinds 1 oktober op non-actief gezet. Deze ‘shutdown’ is verre van uniek in de Amerikaanse geschiedenis. Waar die vorige shutdowns snel tot een compromis leidden, lijkt een oplossing nu verder dan ooit. Hoe kon het zover komen in het machtigste land ter wereld?

Kan dit hier ook gebeuren?

In de VS geldt sinds 1884 een wet die verbiedt dat een overheidsdienst uitgaven doet die niet toegelaten zijn door een gestemde en ondertekende wet. De Amerikaanse Grondwet erkent immers de noodzaak van het permanent functioneren van de overheidsdiensten niet. In de meeste westerse landen heeft men daarentegen een of ander systeem voorzien om de permanentie van de overheidsdiensten wel te vrijwaren, voor het geval geen politiek akkoord wordt bereikt over de begroting van de staat.

In België betekent dit concreet dat bij gebrek aan een goedgekeurde begroting (dit is het totaal van geplande uitgaven en inkomsten van de staat voor het komende jaar), de overheid de essentiële diensten kan blijven verzekeren op basis van een twaalfde deel van het budget van het vorige jaar, telkens verlengbaar per maand. EU-richtlijnen van de laatste jaren hebben het ondertussen bijna onmogelijk gemaakt voor een EU-lidstaat om nog een begrotingsjaar aan te vatten zonder een goedgekeurde begroting. Als het toch nog gebeurt, blijft het systeem van voorlopige twaalfden echter gelden.

In de VS kan het wel

In de VS werkt dat niet zo. Geen goedgekeurde begroting betekent het stopzetten van de overheidsuitgaven (het begrotingsjaar  2014 begint in de VS bovendien op 1 oktober 2013 al, niet op 1 januari zoals in de meeste andere landen). De ‘shutdown’ die nu op 1 oktober 2013 inging is allesbehalve de eerste. Op federaal niveau zijn er zo al een 15-tal shutdowns geweest. Meestal eindigden die redelijk snel, na 1 tot 8 dagen. Soms waren die shutdowns ook puur symbolisch, bijvoorbeeld van vrijdagavond tot maandagmorgen.

Er zijn ook regelmatig gedeeltelijke shutdowns geweest van één of meer diensten, wanneer er slechts over een bepaald onderdeel van de begroting geen akkoord was en het parlement beslist daar dan afzonderlijk over te stemmen. Shutdowns doen zich ook regelmatig voor op niveau van de deelstaten, de counties of de gemeenten.

Voorlopig is deze shutdown nog niet de zwaarste ooit. Die twijfelachtige eer gaat naar president Clinton. Tijdens zijn mandaat ging de volledige federale overheid dicht van 16 december 1995 tot 6 januari 1996 – 21 dagen (3 weekends inbegrepen). Nauwelijks een maand eerder was het al eens gebeurd, van 14 tot 19 november 1995.

Waar gaat dit over?

Voorlopig staat de teller voor deze laatste shutdown op 8 dagen (sinds 1 oktober). De politieke impasse is echter zeer diep en niemand ziet voorlopig een uitweg. In een notendop gaat het over het volgende:

Op 23 maart 2010 stemde het Amerikaanse parlement (Congres en Senaat) de Patient Protection and Affordable Care Act (sindsdien omschreven als ‘Obamacare’). Het grootste deel van de voorgestelde hervormingen aan de gezondheidszorg in deze wet moesten voorafgegaan worden door een aantal institutionele hervormingen, voor de wet kon in werking treden. De wet voorziet financiering van burgers die zich geen polis kunnen veroorloven om zo toch bij een privé-gezondheidszorginstelling een verzekeringspolis te kunnen afsluiten. Dit zou mogelijk worden voor de Amerikaanse burgers vanaf 1 januari 2014.

De Republikeinse Partij heeft zich altijd keihard tegen deze wet verzet. Zij zien er een vorm van socialisme in, wat zwaar overdreven is (maar in de VS wel een zeer efficiënte slogan). De wet is naar Europese normen centrumrechts want ze biedt slechts een minimale garantie op gezondheidszorg door middel van subsidies bij privébedrijven, die niet erg bekend staan voor hun vlotte toekenning van medische zorgen.

De Republikeinen hebben meerdere pogingen ondernomen om Obamacare terug te draaien of toch uit te stellen maar dat is telkens mislukt. President Obama heeft in ruil daarvoor echter heel wat andere sociale rechten aangetast.

Obamacare gekoppeld aan begroting 2014

De Republikeinse meerderheid in het Congres heeft nu beslist in de begrotingswet een hoofdstuk op te nemen dat de uitvoering van Obamacare voor een jaar uitstelt, zogenaamd omdat er geen geld voor is. De Senaat, waar de Democraten de meerderheid hebben, heeft die wet dan weer afgeschoten, zodat ze terug moet naar het Congres, dat weigert zijn standpunt te wijzigen. De patstelling is dus volledig.

In de Amerikaanse media wordt dit voorgesteld als een politieke impasse waarbij beide zijden over de brug moeten komen voor een compromis. Dat is echter niet zo. Obamacare is een goedgekeurde wet, ondertekend door de president.  Het Hooggerechtshof heeft de grondwettelijkheid van de wet bevestigd.

De Republikeinen zijn met andere woorden de enige verantwoordelijken voor deze crisis. In tegenstelling tot de massamedia legt de Amerikaanse publieke opinie de verantwoordelijkheid volledig bij de Republikeinen. De partij zal hier meer dan waarschijnlijk electoraal niet wel bij varen.

Waarom dan deze halsstarrigheid?

Het is te eenvoudig dit enkel en alleen te wijten aan de aanwezigheid van Republikeinse Congresleden met een Tea Party profiel. Ze zijn met ongeveer 50 terwijl er toch 231 Congresleden gestemd hebben voor een begroting met inbegrip van het uitstel van Obamacare.

De invloed van de Tea Party Movement is reëel. Zowat alle 50 betrokken parlementairen zijn aan hun eerste of tweede mandaat (van 2 jaar) en hebben nauwelijks banden met de traditionele top van de partij. Zij zijn dikwijls ook verkozen geraakt nadat ze in de voorverkiezingen de zittende Republikein hadden overwonnen, meestal in kiesdistricten waar de Republikeinen al zeer sterk stonden. Daar de meeste van die 50 Congresleden er kwamen door het verdrijven van de traditionele Republikeinse kandidaat tijden de voorverkiezingen, zijn weinig niet-Tea Party Republikeinse Congresleden geneigd hen tegen de haren in te strijken.

Ideologische stoottroepen nemen de zaak over

De hele Tea Party beweging is begonnen als een creatie van de top van de partij met de steun van een aantal industriëlen, waarvan de gebroeders Koch de meest bekende maar zeker niet de enige zijn. Zij hebben deze beweging als stoottroepen gebruikt voor het behalen van een parlementaire meerderheid – al met al een zeer traditioneel politiek streven.

Dat is inderdaad gelukt, maar niet op de manier die de partij zich oorspronkelijk had ingebeeld. De top van de partij stelt nu vast dat ze een Frankensteinmonster in eigen rangen heeft. Het zou echter te kort door de bocht zijn om de Republikeinse halsstarrigheid te herleiden tot die Tea Party.

De traditionele Republikeinse Congresleden zijn evengoed tegenstanders van Obamacare. Zij hebben daar wel meer rationele ideologische motieven voor. Hoe beperkt de impact ook is, Obamacare creëert voor het eerst in de Amerikaanse geschiedenis op federaal niveau een systeem waarbij de overheid zich garant stelt voor de gezondheid van zijn burgers.

Dat is een solidariteitsprincipe waar de Republikeinen de grootste moeite mee hebben. Zij weten dat dit idee zeer populair is bij de bevolking (opiniepeilingen wijzen uit dat meer dan 70 procent van de bevolking vindt dat Obamacare nog niet ver genoeg gaat). Het zou een gevaarlijk precedent creëren in een land dat het individualisme als enige legitieme politieke kracht aanvaardt.  Zij vrezen terecht dat, eenmaal Obamacare gaat werken, dit de populariteit van de Democraten voor tientallen jaren gaat betonneren. Elke kiem van sociale solidariteit tussen mensen is voor hen uit den boze.

Interne Republikeinse verdeeldheid

Anderzijds ziet die top ook wel in dat de partij op korte termijn een zware electorale rekening gaat betalen voor het blokkeren van de overheidsdiensten. Eerder dan een impasse tussen de twee partijen is hier dus sprake van een blokkage binnen de Republikeinse Partij.

Het is nochtans niet zo dat een uitweg zeer moeilijk is. Het volstaat dat John Boehner, voorzitter van het Congres, voorstelt om de stemming over de begroting en over de wijzigingen aan Obamacare op te splitsen. Dat doet hij echter niet, omdat hij gevangen zit in het dilemma van de partij zoals hierboven beschreven. Daar de Amerikaanse media ondertussen de schuld netjes verdelen over beide partijen in plaats van ze te leggen waar het hoort, bij de Republikeinen alleen, voelen die laatsten zich nog redelijk veilig. Dit politiek onverantwoord gedrag kan dus nog een tijdje doorgaan.

Een tweede shutdown dreigt

Van president Obama moet geen enkele toegeving verwacht worden. Obamacare is zowat de enige electorale belofte die hij heeft waargemaakt, zij het slechts zeer gedeeltelijk. Als dit zou wegvallen, blijft er van zijn presidentschap niets over.

Bovendien, als hij nu zou toegeven, zullen de Republikeinen zich gesterkt weten om nog meer toegevingen te eisen wanneer op 15 oktober het fameuze schuldplafond wordt bereikt. In de VS ligt de maximale schuld die de overheid mag opbouwen bij wet vast. Wanneer dat bedrag dreigt overschreden te worden, volgt er eveneens een ‘shutdown’. Die tweede shutdown zou veel ergere gevolgen hebben voor de financiële en politieke geloofwaardigheid van de VS.

Voorlopig valt het nog mee

Eerst en vooral blijven zowat alle repressieve instellingen werken, gevangenissen nemen nieuwe gevangenen op, deportaties gaan gewoon door, grenscontroles blijven, het leger blijft functioneren.

Wat daarentegen wel dichtgaat zijn zowat alle instellingen met een sociaal doel, zoals steun aan alleenstaande moeders. De Food en Drugs Administration doet geen voedselcontroles meer en de burgerbescherming ligt stil (de Amerikaanse overheid hoopt blijkbaar dat er voorlopig geen natuurrampen gebeuren). Het Environmental Protection Agency doet geen controles van het drinkwater. Het zegt iets over de echte prioriteiten van de leidende elite in dit land. Zelfs het personeel van het Amerikaanse federale parlement is met onbetaald verlof gestuurd. Alleen de uitbetaling van de parlementaire vergoedingen gaat gewoon door.

Wat het allemaal nog perverser maakt is dat de Republikeinse meerderheid in het Congres niet eens is gebaseerd op een electorale meerderheid. Bij de laatste parlementaire verkiezingen haalden de Democraten ongeveer 1,5 miljoen stemmen meer. Dankzij de voortdurende hertekening van de kiesdistricten hebben de Republikeinen hun meerderheid in het Congres echter vergroot.

Een crisis van het politieke systeem

Dit is in feite een crisis van het Amerikaanse politieke systeem. De huidige shutdown kan nog 10 dagen aanslepen (na dinsdag 8 oktober) voor ze de langste ooit wordt. Dat is niet onmogelijk. De economische impact zal pas later duidelijk worden. Ongeveer 800.000 federale ambtenaren en hun gezinnen zitten immers zonder inkomen.

Voor de gewone Amerikaan zijn de gevolgen minder verstrekkend, omdat ook heel wat overheidsdiensten door de deelstaten worden verzorgd. Maar ook die deelstaten hangen voor hun inkomsten deels af van federale dotaties. Voor hen kan deze crisis dus evenmin blijven aanslepen.

Finaal stelt zich de vraag waarom toch nog zoveel Amerikanen blijven stemmen voor een partij die zo openlijk ingaat tegen hun belangen. Dat is een gevolg van het politieke vacuüm aan de linkerzijde in de VS. Zowel Republikeinen als Democraten zijn de laatste dertig jaar voortdurend naar rechts opgeschoven.

De Amerikaanse bevolking is woedend over wat hen wordt aangedaan. De Democraten slagen er echter niet in die woede te vertalen in politieke actie. Daarvoor is de partij te verkocht aan de grote financiële, economische, industriële en militaire belangengroepen.

De Republikeinen verstaan daarentegen als geen ander de kunst om die woede te kanaliseren weg van de echte problemen naar de dreigende conflicten in het buitenland, de moslims, de African-Americans, de minderheden, de homo’s, abortus, vrije wapendracht …

Dat is overigens geen louter Amerikaans fenomeen. Ook hier maakt voor het ogenblik een partij op een gelijkaardige manier furore.