Op dinsdag 12 april 2016 was het heel even heet van de naald: Russische gevechtsvliegtuigen vlogen gevaarlijk dicht tegen een schip van de Amerikaanse zeemacht aan in de Baltische Zee. Een zoveelste bewijs van de agressie van de Russische beer. De Koude Oorlog terug van (nooit) weggeweest?

Een beeldopname van Russische gevechtsvliegtuigen die aan hoge snelheid vlak naast een Amerikaans marineschip in de Baltische Zee voorbij vlogen, gevolgd door een drietal helikopters die beelden kwamen ‘schieten’ van datzelfde schip. Een en ander veroorzaakte zowaar een korte déjà-vu van de hoogdagen van de Koude Oorlog. Het bericht werd overal overgenomen met bijhorende commentaren, die allen met de vinger wezen naar Rusland als de boosdoener in deze confrontatie.

Een van die toestellen vloog zo laag dat een slipstream van zijn uitlaat merkbaar was in het zeewater. Hoe dicht die toestellen inderdaad vlogen kan visueel worden vastgesteld uit beelden onder dit artikel. De Britse krant Daily Mail was slechts een van de velen die het bericht overnam. Sensationele en suggestieve titels zijn standaard bij deze tabloid.

In het artikel You started it! Russia claims its fighter jets only buzzed US Navy warship because it was ‘in proximity’ of nearby Baltic base op de website van de Daily Mail bevat net onder deze beelden ook een bijzondere foto. Dit artikel is niet uitzonderlijk, zowat alle internationale en Belgische media namen het identiek over.

Het lijkt op een van die foto’s of een Russisch vliegtuig levensgevaarlijk dicht bij het Amerikaans schip passeert. Vergelijking met de bewegende beelden maakt duidelijk dat het hier om een montage gaat. Een foto van het toestel werd uitvergroot. Dat wordt echter nergens bij de foto vermeld. Er werden dus inderdaad elf bijzonder nipte naderingsvluchten uitgevoerd door twee Russische toestellen, gevaarlijk genoeg, maar geen enkele keer zoals op die ene foto wordt gesuggereerd.

Titels bij die foto suggereren dat de toestellen het schip tot 30 voet zouden hebben genaderd. In werkelijkheid gaat het over 30 voet boven het zeewater (ongeveer 9 meter). Geen enkel jettoestel laat een dergelijke precisie tegenover een vast object toe. Laag vliegen over zee is iets heel anders dan een vast object voorbijvliegen op minder dan 9 meter.

(Die foto kunnen we hier niet overnemen wegens copyright. Je kan hem zien via de weblink onder dit artikel)

De feiten

Het Amerikaanse schip USS Cook bevond zich op 12 april 2016 tijdens oefenmanoeuvres in internationale wateren in de Baltische Zee (ook de Oostzee genoemd) op ongeveer 130 kilometer voor de kust van de Russische zeemachtbasis in Kaliningrad.

Deze stad ligt op Russisch grondgebied in een enclave omsloten door Polen en Litouwen, twee EU-lidstaten. De stad en de basis Kaliningrad liggen in een cirkelvormige inlandse zeebaai (zie kaart) die door een vijandige zeemacht gemakkelijk kan afgesloten worden van elke toegang tot de zee. In het midden van die baai bevond zich het Amerikaanse schip in internationale wateren.

Officieel zijn de Amerikaanse troepen daar voor een militaire oefening in het kader van de bescherming van de Baltische Staten Litouwen, Estland en Letland tegen een eventuele invasie door Rusland. Volgens deze drie landen zijn er immers redenen om daar voor te vrezen. Rusland zou de onafhankelijkheid van de drie Baltische staten na de val van de Sovjet-Unie immers nooit verteerd hebben.

Sinds het conflict in Oekraïne, de Russische annexatie van de Krim en de Russische steun aan de gewapende opstand in het oosten van Oekraïne maken deze landen zich ongerust over mogelijke plannen van Rusland in hun richting. De NAVO, waar de Amerikaanse zeevloot een onderdeel van is, toont met haar verhoogde aanwezigheid de bereidheid om Russische expansieplannen een halt toe te roepen en zijn bondgenoten te steunen. Zo wordt steevast verklaard in officiële persbriefings.

Berichten over agressieve benaderingen van grenzen of zelfs ‘zeer nipte overschrijdingen’ van de grenzen van de internationale waters rond Schotland en manoeuvres van de Russische zeemacht in de Noordzee werden recent nog door een Brits Conservatief parlementslid gebruikt als argument voor de verhoging van het Brits defensiebudget en voor het behoud van de Britse kernwapens, die in Schotland gestationeerd staan op Trident-duikboten.

Uitzonderlijke incidenten?

Is er inderdaad sprake van een verontrustende escalatie van Russisch machtsvertoon? Moet Europa zich voorbereiden op een Russische invasie? De  feiten kloppen. Deze recente incidenten in de Baltische Zee hebben zich inderdaad voorgedaan op plaats en datum zoals vermeld in de berichtgeving. Wat er echter aan ontbreekt is context en commentaar die een en ander zou kunnen verduidelijken.

Hoe vaak komen dergelijke incidenten voor? Is er al dan niet sprake van een toename van dit soort incidenten? Sinds wanneer? Zo ja, wat zou daar de verklaring voor kunnen zijn? Klopt de motivering van de NAVO, Polen en de Baltische Staten dat er aan de Russische grens verontrustende militaire concentraties zijn, die zouden kunnen wijzen op een naderend gevaar?

De Russische zeevloot is permanent aanwezig in de Baltische Zee en de Noordzee in internationale wateren¹. Ook na het einde van de Koude Oorlog bleef dat zo. In tijden van goede verstandhouding was daar nooit aandacht voor.

Incidenten met militaire schepen die deze grenzen ‘even’ overschrijden en met vliegtuigen die landsgrenzen schenden gebeuren trouwens voortdurend en worden regelmatig begaan door zowel NAVO als Russische toestellen. Die incidenten van beide zijden hebben met elkaar gemeen dat ze altijd rond de Russische grenzen gebeuren, nooit aan Amerikaanse grenzen.

Routine

Dat Russische vliegtuigen de zeeoperaties van de Amerikaanse zeemacht volgen is routine – tenminste in de zeeën in de buurt van Rusland. In de verre Stille Oceaan bijvoorbeeld gebeurt dat niet, al was het maar omdat Rusland daar de middelen niet voor heeft. Het omgekeerde gebeurt uiteraard ook. De VS is pemanent aanwezig bij alle Russische vlootbewegingen.

De incidenten die nu werden aangehaald passen volledig in dat plaatje. Rusland heeft gegronde redenen om zeeoperaties van de VS en de NAVO vlak voor hun enige marinebasis in de Baltische Zee op de voet te volgen. Wanneer de NAVO meldt dat deze nabije Russische vluchten oefeningen zijn voor het trainen van aanvallen op Amerikaanse schepen is dat dus niet gelogen. Dat is inderdaad de bedoeling.

Met deze vluchten op zeer lage hoogte testen Russische toestellen hoe snel ze worden opgemerkt op de radar van de betrokken schepen. Ze hebben ook een ontradende bedoeling. Daarmee toont Rusland dat het wel degelijk de technologische capaciteit heeft om aan te vallen. Of men het met de Russische interpretaties eens is of niet, de aanwezigheid van een Amerikaans schip dat oefeningen doet in een baai die een belangrijke Russische militaire basis kan blokkeren is voor Rusland een zorgwekkende situatie.

Interpretaties lopen uiteen

Een en ander zou echter een bewijs zijn van de agressieve bedoelingen van Rusland. Dat er sinds het conflict in Oekraïne aan de grenzen met Rusland verhoogde Russische militaire concentraties en oefeningen waren en nog doorgaan lijdt geen twijfel. Dat bevestigen de Russische autoriteiten zelf.

Niemand ook die er aan twijfelt dat de Baltische staten vreselijk hebben geleden onder Stalin. Een volk dat zijn eigen historisch leed misbruikt om later hetzelfde te doen is jammer genoeg geen uitzondering.

In de drie Baltische staten worden de etnisch Russische minderheden zwaar gediscrimineerd, ze krijgen geen burgerschap en hebben geen stemrecht. Hun taal wordt in de feiten zowat overal verboden. Dat alles terwijl deze landen EU-lidstaten zijn.

Rusland laat daarover regelmatig zijn ongenoegen horen. Desondanks heeft president Poetin en zijn opvolger/voorganger Medvedev nooit enig militair initiatief genomen tegen deze drie landen, evenmin als tegen Polen, nog een land waar de historische banden niet echt goed liggen. Er is met andere woorden niets dat er op wijst dat Rusland militaire plannen heeft met de Baltische staten.

Russische zeemacht in de Golf van Mexico?

Dan is er nog het bredere geografische perspectief. De Amerikaanse zeemacht voert militaire oefeningen uit voor de kusten van Rusland in de Baltische Zee en in de Zwarte Zee. (De VS doet dat ook in de Chinese Zuidzee voor de kusten van China). Dat zou volgens eigen zeggen zijn om de vrijheid van verkeer op zee te garanderen en als ondersteuning voor bedreigde bondgenoten. Van enige agressie tegenover Rusland is daarbij geen sprake.

Laat ons dat even omkeren. Veronderstel dat de Russische zeevloot zou gaan oefenen voor de kust van San Francisco of in de Golf van Mexico, rechtover de petroleumraffinaderijen en de chemische industrie van Louisiana, eveneens netjes buiten de grenzen van de territoriale wateren. Volgens het internationaal zeerecht – waarop de VS zich beroept in de Baltische Zee en in de Zwarte Zee (overigens ook in de Chinese Zuidzee) – heeft de Russische vloot daar het volste recht toe. Toch gebeurt dat nooit.

Eenmaal geprobeerd, daarna nooit meer

Eenmaal heeft de toenmalige Sovjet-Unie het gewaagd de zelfverklaarde militaire invloedssfeer van de VS binnen te dringen. Dat was in 1962. Toen besloot de Sovjet-Unie – tegen de wil in van president Fidel Castro – om raketten met kernwapens op Cuba te installeren.

Dat deed Moskou als antwoord op de kernraketten die vier jaar eerder door de VS in Italië en Turkije waren geïnstalleerd. Dat leidde toen bijna toe een kernoorlog. De VS stond echter op zijn principe dat alleen zij waar ook ter wereld hun militaire macht mochten verspreiden en was bereid voor dat principe een kernoorlog te riskeren. De Sovjet-Unie haalde vernederd bakzeil en ook het nieuwe Rusland beperkt sindsdien zijn militaire invloedssfeer strikt tot zijn eigen onmiddellijke grenzen.

Technologische en logistieke achterstand

Na het einde van de Koude Oorlog werden talloze boeken geschreven over die periode. Zo verschenen ondermeer analyses die uitlegden dat de Sovjet-Unie nooit enige intentie had gehad om Europa aan te vallen – wat nochtans het centrale thema van het westen tijdens de Koude Oorlog was. Dat deed de Sovjet-Unie niet vanuit een of andere goedheid van geest, maar vanuit het besef dat zij noch technologisch noch logistiek in staat waren een agressieve legermacht op te bouwen.

De militaire doctrine van de Sovjet-Unie toen en Rusland nu is volledig gebaseerd op de defensie van de eigen grenzen en het behoud van de overmacht in de grensstaten van Oost-Europa. Die militaire doctrine heeft zijn historische wortels in de Franse invasie van Napoleon en de Duitse invasie van Hitler. Het huidige Rusland volgt deze strategie nog steeds. Agressieve operaties gebeuren alleen in de onmiddellijk aangrenzende invloedssfeer in Tsjetsjenië, Georgië en in Oekraïne. De enige militaire basis die Rusland nog heeft buiten die eigen aangrenzende invloedssfeer ligt in Syrië en die is allesbehalve zeker.

Die analyses over Rusland’s onmacht om nog een vuist te maken buiten zijn eigen onmiddellijke invloedssfeer werden niet neergepend door linkse rakkers met Guevara-petjes maar door droge analysten van oerconservatieve Amerikaanse denktanks als de American National Defense University, het Brookings Institute en het American Enterprise Institute.

Koude Oorlog (bis)

Vandaag heeft de NAVO een militaire kracht tien maal groter dan het Russisch leger -zowel logistiek, technologisch als financieel -, met honderden basissen aan de Russische grenzen, met raketinstallaties in Polen, met permanente militaire aanwezigheid in de Baltische Zee en in de Zwarte Zee. In de Amerikaanse Senaat reageert men ondertussen verontwaardigd op het recente incident in de Baltische Zee.

Alsof het Russisch parlement boos zou reageren als Amerikaanse toestellen dit zouden doen tegen Russische marineschepen in de Golf van Mexico.

Voor de ouderen onder ons is dit zeer herkenbaar. Het lijkt wel of de Koude Oorlog terug is van nooit weggeweest. Rusland heeft opnieuw alleen ‘agressieve bedoelingen’, wij daarentegen ‘verdedigen’ onszelf. Een evidentie die niet hoeft toegelicht of bewezen te worden.

Dat grootmachten de dingen naar hun hand zetten en hun versie van de feiten willen opleggen is van alle tijden. Dat de Amerikaanse media daarin gewillig en ijverig meedraaien is evenmin te verwonderen. Waarom Europese (en Belgische) media dat zo klakkeloos overnemen is minder duidelijk. Voor de VS is Rusland ver weg, voor Europa is het slechts een paar uur rijden met de auto tot aan de grens met Rusland. Een meer rationele benadering in Europa van de spanningen met Rusland zou logischer zijn, tenminste als rationale overwegingen zouden overwegen.

Dat Europese journalisten deze Koude Oorlogsretoriek overnemen heeft meerdere oorzaken. Een groot gebrek aan historische kennis is niet eens de voornaamste reden voor dit groepsdenken.

Het is onheilspellend dat de eenzijdige interpretatie van wat in de Baltische Zee is gebeurd zo gemakkelijk wordt geproduceerd. Dat eenheidsdenken veroordeelt elke kritiek op deze berichtgeving tot steun aan de ‘vijand’. Dit ontneemt de publieke opinie elke kans om genuanceerd geïnformeerd te worden over wat onze troepen in onze naam aan het doen zijn.

Zo wordt de kans dat een nieuwe Koude Oorlog uitbreekt, met alle risico’s op gewapende conflicten en op een kernoorlog, opnieuw reëel.

“Wie zijn geschiedenis niet kent, is gedoemd ze te herhalen” Jorge Agustín Nicolás Ruiz de Santayana y Borrás, Spaans/amerikaans filosoof (1863-1952)

Voor meer foto’s zie dit artikel op de website van de Daily Mail: You started it! Russia claims its fighter jets only buzzed US Navy warship because it was ‘in proximity’ of nearby Baltic base

De foto op de start van dit YouTube filmpje suggereert een wel zeer nipte overvlucht. Uit de bewegende beelden blijkt dat Russische toestellen inderdaad elf maal bijzonder riskante naderingsvluchten uitvoerden, maar geen enkele zo dicht als deze fotomontage suggereert:

1  Internationale waters zijn die delen van zeeën en oceanen die niet onder de jurisdictie van aangrenzende landen vallen. Het zeeverkeer is er volledig vrij. Ze bestaan reeds lang volgens het gewoonterecht en werden met de toename van de industriële scheepvaart geleidelijk in verdragen bevestigd. De laatste maal gebeurde dat in de VN-Conventie over de Wet van de Zee van 1985. Internationale waters beginnen op 12 zeemijlen (22,2 kilometer) in loodrechte lijn gemeten van de dichtstbijzijnde kustlijn (gemeten op de gemiddeld laagste stand van de getijden).