Bijna twee jaar na het neerschieten van Malaysia Boeing MH17 boven Oekraïne zijn de volledige onderzoeksresultaten nog steeds niet openbaar gemaakt. Families en vrienden van de 298 vermoorde inzittenden krijgen geen antwoord op hun vragen naar waarheid en gerechtigheid. Wat belet de betrokken staten om hun volledig onderzoeksrapport openbaar te maken?

De feiten waar geen twijfel over bestaat zijn de volgende. Op 17 juli 2014 is vliegtuig Boeing-777-200ER, registratienummer 9M-MRD, vluchtnummer MH17 (Amsterdam-Kuala Lumpur) neergestort boven het oosten van Oekraïne, waar op dat ogenblik de burgeroorlog tussen het centrale Oekraïense leger en etnisch Russische Oekraïense rebellen volop woedde (voor meer informatie, zie de artikels hieronder vermeld).

De crash was niet te wijten aan technisch falen van het toestel of aan fouten van de bemanning, noch aan fouten van de luchtverkeerscontrole (met voorbehoud over de beslissing ten gronde om luchtverkeer boven het betrokken gebied toe te laten). Het toestel was 17 jaar in dienst en had nooit technische problemen. De bemanning had de vereiste licenties en ervaring. Voor deze vlucht waren alle zetels bezet.

Onmiddellijk na de crash van het toestel was het vrij snel duidelijk dat het toestel neergestort was ten gevolge van de impact van een zware explosie buiten het toestel. Dat het in ieder geval een onmiddellijke impact van iets was, bleek uit het feit dat geen enkel noodsignaal werd uitgezonden door toestel of bemanning. Ook de zwarte dozen (de technische opname van alle vluchtgegevens en de geluidsopname van de cockpit) rapporteerden niets abnormaals voor ze plots stopten met functioneren.

In tegenstelling tot wat op sensatiesites en -media allerhande wordt beweerd, heeft geen van de passagiers en bemanning de tijd gehad om zich te realiseren wat er gebeurde. De impact van een dergelijke explosie, gevolgd door het onmiddellijk wegvallen van de luchtdruk in het toestel, de impact van de wind door de snelheid van het toestel (ongeveer 950-1000 kilometer per uur) en de plotse daling van de luchttemperatuur op een hoogte van ongeveer 10.000 meter (tot min 45-55 graden Celsius) leidt tot onmiddellijk bewustzijnsverlies.

Oorzaak buiten het toestel

De centrale vraag van het onderzoek betrof dus maar één aspect: de oorzaak van de explosie buiten het toestel. Dit kan niet anders dan veroorzaakt zijn door militaire technologie. De volgende logische vraag werd dan: wie op de plaats van de crash beschikte over dergelijke militaire wapens die hier toe in staat waren?

Vaste onderzoeksprocedures

Vliegtuigongevallen met grote passagierstoestellen worden steeds volgens vaststaande procedures onderzocht, opgelegd door de International Civil Aviation Organization (ICAO). Het vergt gemiddeld één tot anderhalf jaar tijd voor dergelijke onderzoeken om tot een afsluitend resultaat te komen. Bij elk onderzoek worden steeds een aantal landen en instellingen betrokken:

• het land van de plaats van de crash, dat de leiding van het onderzoek krijgt: in dit geval Oekraïne;
• het land van oorsprong van het toestel: Maleisië;
• het land waar het toestel werd gemaakt: het was een Boeing, dus de VS, meer bepaald de Federal Aviation Administration (FAA) en de National Traffic Safety Board (NTSB);
• het land waar de motoren van het toestel¹ worden gemaakt: dit toestel vloog met Britse Rolls Royce-motoren, dus Groot-Brittannië;
• de internationale luchtvaartorganisatie International Civil Aviation Organization (ICAO).

Daarnaast worden bij dergelijke ongevallen ook specifieke ad hoc afspraken gemaakt over medewerking van andere staten en instellingen. In het geval van de crash van MH17 werd overeengekomen dat niet Oekraïne maar Nederland het onderzoek zou leiden. Dit omdat dit land de meeste slachtoffers (193 van de 298 slachtoffers) telde (maar ook omdat Oekraïne gezien de oorlog en de belabberde economische toestand niet in staat was een dergelijk onderzoek te leiden). Ook België en Australië namen als landen met slachtoffers deel aan het onderzoek.

Geheimhouding van het onderzoek

Een aantal elementen hebben een degelijk onderzoek van bij het begin gehypothekeerd. De plaats van de crash kon niet onmiddellijk worden afgesloten, omdat daar nog steeds gevechten plaatsvonden tussen de rebellen en het Oekraïense leger. De verantwoordelijkheid daarvoor werd in hoofdzaak bij de rebellen gelegd. De site werd enkele dagen later pas afgezet.

Daarnaast werd het onderzoek ook gekenmerkt door een zeer uitzonderlijke afspraak tussen de bij het onderzoek betrokken landen. Er werd namelijk afgesproken dat, wanneer één van de onderzoekende landen dat wenst, de resultaten van het onderzoek (of delen ervan) geheim moeten worden gehouden. De tekst van deze afspraak is eveneens geheim. Nederlands minister-president Mark Rutte weigerde op vragen van parlementsleden over deze zaak te antwoorden.

Dit is zeer ongewoon en verbazend, gezien de standpunten die de betrokken landen en de media over de crash van MH17 innamen (en nog steeds innemen). De schuld van Rusland en de door Rusland gesteunde rebellen in het oosten van Oekraïne staat daarbij als een paal boven water. Met andere woorden, als dat inderdaad de ware toedracht is, hebben de onderzoekers er alle belang bij om dat zo snel mogelijk met onweerlegbare bewijzen te staven.

Vage besluiten

Wat er echter van het onderzoek is vrijgekomen, blijft vaag over de oorzaken en de schuldigen. Verder dan de these dat de rebellen de ‘meest waarschijnlijke daders’ zijn komt het niet. Waarom die vaagheid van besluiten en de geheimhouding van het onderzoek? Daar kan slechts één reden voor zijn. Er is meer aan de hand.

Er circuleren talloze samenzweringstheorieën op het internet over wat er al dan niet zou gebeurd zijn. Ze hebben allen met elkaar gemeen dat ze heel zelfzekere taal gebruiken maar geen degelijk bewijsmateriaal bieden, slechts indirecte omstandigheidsfactoren aanbrengen en vooral, veel speculatieve verbanden leggen. De meeste van die theorieën gaan door op de these van de rebellen in Oost-Oekraïne, al dan niet onder rechtstreeks bevel van het Russisch leger en president Poetin, of beweren het complete tegendeel, namelijk dat het een valse vlagoperatie van de CIA zou zijn.

Op 24 april 2016 lanceerde de Engelse tabloid Daily Mail in een artikel op zijn website het gerucht dat het geen BUK-luchtdoelraket van de rebellen zou geweest zijn, maar een toestel van het Oekraïense leger: Did a Ukrainian fighter jet shoot down MH17? Eye witness accounts claim Boeing 777 may have been targeted by another plane.

Een en ander zou worden aangetoond in een BBC-documentaire die een week later wordt uitgezonden. Een woordvoerder van de BBC heeft dat ondertussen al weerlegd. De these van een aanval door een Oekraïens gevechtstoestel is “slechts een van de vele” die in de documentaire aan bod zal komen.

De hypothese van een luchtdoelraket afgeschoten door de rebellen wordt in het vrijgegeven deel van het onderzoeksrapport dus niet volledig onderschreven, maar slechts als ‘meest waarschijnlijke’ aangeduid. Dit sluit ze bijgevolg als voornaamste hypothese niet uit. Het blijft inderdaad de meest waarschijnlijke. Waarom dan toch niet de volledige, onweerlegbare bewijzen op tafel leggen om alle twijfel weg te nemen?

Er is niet één dader

Het echte probleem achter de geheimhouding is dat de hypothese van de rebellen als dader niet kan worden geïsoleerd van een aantal andere zaken, die delen van de verantwoordelijkheid ook bij de andere partijen leggen. De meest waarschijnlijke these is en blijft inderdaad die van een luchtdoelraket afgevuurd door de rebellen (of in naam van de rebellen door Russische soldaten die daar voor opgeleid zijn). De vraag is echter waarom die dat deden en in welke omstandigheden.

In de weken en maanden voor MH17 waren er immers meerdere toestellen van het Oekraïense leger neergehaald door BUK-luchtafweergeschut. Toestellen kunnen dat luchtafweer wel ontwijken, door bijvoorbeeld zo lang mogelijk op grote hoogte te vliegen, wat de reactietijd voor de piloot vergroot wanneer zijn radaralarm afgaat. Dat is echter een kwestie van luttele seconden, de beperkte tijd om een adequaat ontwijkend manoeuvre uit te voeren.

De meest waarschijnlijke hypothese is daarom dat wel degelijk een BUK-luchtdoelraket werd afgevuurd. Die was bedoeld voor een Oekraïens militair toestel. Dat toestel vloog al dan niet doelbewust vlakbij het burgervliegtuig van Malaysia om radarwaarnemingen op de grond te misleiden of aanvallen te ontraden. De afgevuurde BUK is na de snelle reactie van het militaire toestel meer dan waarschijnlijk doorgegaan naar het dichtstbijzijnde andere ‘doelwit’, MH17.

Oorlogsmisdaad met gedeelde verantwoordelijkheid

Een burgervliegtuig neerhalen met militair geschut, is een oorlogsmisdaad. In de buurt van burgervliegtuigen vliegen in oorlogsgebied om vijandig afweergeschut te misleiden, is dat echter ook. Dit betekent dat wanneer onomstootbaar zou worden bewezen dat een BUK-luchtdoelraket van de rebellen de directe oorzaak was, de kous daarmee niet af is. Dan is een Oekraïense militaire piloot – en daarmee de Oekraïense regering – medeschuldig aan wat is gebeurd.

Bovendien moet ook de verantwoordelijkheid van de Oekraïense burgerluchtvaartautoriteit worden bekeken. Waarom werd commercieel passagiersvervoer op een hoogte van 9.500 meter boven een oorlogszone toegelaten, waar afweergeschut werd ingezet dat de capaciteit had om boven de 9.500 meter doelen te treffen?

Wat voorzag die autoriteit eigenlijk in geval van noodsituaties, bijvoorbeeld voor het reële scenario van een vliegtuig dat om technische redenen een noodlanding zou aanvragen in een dergelijk gebied? Netjes melden aan de strijdende partijen dat nu even geen luchtafweer mocht worden gebruikt?

Ook de betrokken luchtvaartmaatschappij Malaysia Airlines gaat niet helemaal vrijuit, zij het in veel mindere mate dan de betrokken luchtvaartcontrole. Andere maatschappijen hadden al enkele weken beslist niet meer over het oorlogsgebied te vliegen.

Onvermijdelijk besluit van medeverantwoordelijkheid

De enige plausibele reden waarom Oekraïne, met steun van de VS en Groot-Brittannië, op geheimhouding van het volledige rapport aandringt, is dat voor de ramp minstens een gedeelde verantwoordelijkheid bij Oekraïne zelf ligt. Dit om twee redenen: de militaire beslissing om voor hun gevechtsvliegtuigen burgertoestellen als misleidend radarschild te gebruiken en de civiele beslissing om de betrokken luchtcorridor boven 9.500 meter open te laten voor commercieel verkeer.

Er is echter nog meer. De VS weigert nog steeds de satellietbeelden vrij te geven van de minuten voor de feiten. Rusland stelt nog steeds dat er twee Oekraïense militaire toestellen in de buurt van MH17 vlogen. Als dat niet waar zou zijn, lijkt er toch geen reden om te weigeren die beelden vrij te geven. De VS is de enige grootmacht die permanent de hele wereld monitort met satellieten en al die beelden bewaart.

Niet de eerste maal

Dat overheden (westerse en alle andere) er veel aan genegen zijn om de eigen verantwoordelijkheid te ontwijken bij dergelijke gebeurtenissen is niet nieuw.

Op 15 april 1989 kwamen tijdens de halve finale van de Engelse beker tussen Liverpool en Nottingham in het voetbalstadion van Sheffield 96 supporters om het leven in het gedrang van de tribunes. Het onderzoek werd jarenlang door de politie tegengewerkt, getuigenissen werden vervalst, bewijsmateriaal verduisterd. Het heeft van de families en vrienden 27 jaar onafgebroken inspanning gevergd om gerechtigheid te krijgen. Pas zeer recent werd na jarenlang onverminderd procederen door de families van de slachtoffers de Britse politie en de organisatoren van de match over de hele lijn door de rechtbank veroordeeld als enige verantwoordelijken voor de ramp. (Zie Hoe de Britse politie samenzweerde tegen de slachtoffers van het Hillsborough-drama)

Er is een ander precedent dat veel gelijkender is. Op 27 juni 1980 crashte een Douglas DC9 van de kleine Italiaanse commerciële maatschappij Itavia in de Tyrreense Zee (de Middellandse Zee ten westen van Italië) tijdens een vlucht van Palermo in Sicilië naar Bologna op het Italiaanse vasteland. Alle 81 inzittenden kwamen om.

Pas 33 jaar later, op 23 januari 2013, besliste de Italiaanse rechtbank dat het bewezen was dat het toestel door een luchtdoelraket werd neergehaald. De NAVO en de Franse luchtmacht doen er nog steeds alles aan om verder onderzoek naar de bron van die luchtdoelraket tegen te houden. Meer dan waarschijnlijk werd het toestel per vergissing neergeschoten tijdens een Franse militaire oefening in de buurt.

Publieke opinie

De kans dat de betrokken staten de volledige toedracht van wat is gebeurd met MH17 uit vrije wil openbaar zullen maken, is met andere woorden zeer klein, zeker op korte termijn. Daar zijn twee redenen voor:

• de hypothese handhaven dat deze misdaad een exclusief Russische verantwoordelijkheid is en die maximaal blijven gebruiken in de propagandastrijd over Oekraïne;
• het ontwijken van de schuldvraag over de eigen verantwoordelijkheid.

Alleen aanhoudende druk van de publieke opinie kan die geheimhouding doorbreken. De voorbeelden hierboven zijn niet direct hoopgevend, maar de families en vrienden van MH17 mogen de strijd niet opgeven, hoe hard het verzet van de Nederlandse overheid (als leider van het onderzoek) ook is en zal zijn. Anderen voor hen hebben dat ook niet gedaan.

Het valt niet te voorspellen hoe lang het ditmaal zal duren vooraleer openbaarheid verkregen wordt, maar deze zaak is het waard om niet opgegeven te worden. De tijden zijn immers veranderd. Het kan dit keer wel degelijk anders en sneller lopen.

1   Grote passagierstoestellen worden verkocht zonder motoren. De motoren worden afzonderlijk aangekocht bij andere bedrijven. Boeing en Airbus produceren zelf geen vliegtuigmotoren.