De laatste toespraak van Amerikaanse strijder voor mensenrechten Malcolm X werd opnieuw uitgebracht, omlijst met een gedicht en een verhaal van Fikry El Azzouzi, met een voorwoord van Dyab Abou Jahjah en een nawoord van Rachida Aziz. Tegelijk opent in de Brusselse KVS het gelijknamige theaterstuk. Terecht eerbetoon aan een man die thuishoort in de rij van Che Guevara, Nelson Mandela, Patrice Lumumba, Thomas Sankara, …
Over de figuur Malcolm X bestaan heel wat hardnekkige mythes, de ene al fouter en gemener dan de andere. De jarenlange lastercampagnes, ook na zijn dood, hebben echter niet gewerkt. De herinnering aan deze voorvechter voor gelijke burgerrechten in de VS en verdediger van mensenrechten in Afrika, Latijns-Amerika en Azië is sterker, levendiger en actueler dan ooit.
De film
De film Malcolm X in 1992, met Denzel Washington in de hoofdrol, was een waardig eerbetoon. Spike Lee, maker van de film heeft Malcolm X vooral voor witte medemensen uit de vergetelheid gehaald en een aantal racistische leugens over hem ontkracht.
Voor de Amerikaanse mainstream media was Malcolm X jarenlang de baarlijke duivel. Radicaal, onverzoenlijk, gewelddadig en zelfs ‘racistisch’. Zowat alles werd Malcolm X in zijn korte leven en na zijn dood naar het hoofd geslingerd. Diezelfde media die hem destijds zo probeerden te denigreren – de ironie van dit woord – doen sinds de jaren 1990 hun best om hun rol daarin te verdoezelen. Wie zijn informatie slechts uit die mainstream media haalde, kon in de film van 1992 dus inderdaad een rechtzetting vinden.
De autobiografie
Zelf heb ik de man pas goed leren kennen na het lezen van zijn autobiografie (in de hernieuwde uitgave van 1999). The Autobiography of Malcolm X – As told to Alex Haley verscheen in 1965 en was gebaseerd op een reeks interviews in 1963 en 1964 met toenmalig journalist Alex Haley (latere succesauteur van het slavernij-epos Roots). In 1998 plaatste het weekblad Time het boek op de lijst van tien non-fictie-boeken die iedereen zou moeten lezen. Terecht. Het boek was de inspiratie voor de film van 1992 en wordt nog steeds heruitgegeven en vertaald, maar is nog steeds niet in het Nederlands te verkrijgen.
Op 19 februari 1965 werd Malcolm X vermoord in New York, drie maand voor zijn veertigste verjaardag. De binnenlandse inlichtingendienst FBI heeft elke betrokkenheid altijd ontkend. Maar later vrijgekomen documenten over de COINTELPRO-operaties1 van het FBI tonen dat deze overheidsdienst minstens zeer goed op de hoogte was van concrete plannen van de vijanden van Malcolm X en besliste niet op te treden om de moordaanslag te voorkomen.
Was het de bedoeling van de toenmalige regering van president Lyndon Johnson om zo van deze lastigaard af te geraken, dan is dat in ieder geval volledig mislukt. In Afro-Amerikaanse middens, in Afrika en Latijns-Amerika, in feite in heel de wereld (buiten de voormalige koloniale machten) is de ster van Malcolm X nooit getaand en zelfs toegenomen.
Het boek
De heruitgave van Malcolm X’s laatste toespraak in samenwerking met Fikry El Azzouzi maakt de man terug bekend bij een Nederlandstalig publiek. (In afwachting van de vertaling van zijn autobiografie?)
In zijn voorwoord vat Dyab Abou Jahjah hem gebald samen: “Wat de persoon Malcolm X ooit deed en zei, is tijdloos omdat het een uitdrukking is van rebellie tegen de arrogantie van de macht… Malcolm X is uiteindelijk de martelaar van onze menselijkheid, of ons gebrek eraan.”
Het gedicht X van Fikry El Azzouzi en zijn verhaal gaan vooraf aan Malcolm X’ toespraak van 24 januari 1965 in Harlem, New York, vier weken voor hij werd vermoord. In zijn verhaal gaat Fikry El Azzouzi op stap met enkele rebelse jongeren. Met hen gaat hij op zoek naar de relevantie van Malcolm X vandaag.
Kennen ze hem? Kennen ze hem goed? Wat kan hij voor jongeren nog betekenen? Hoe kan hij deze jongeren die discriminatie dagelijks aan den lijve ondervinden iets bijbrengen over hun strijd voor recht en waardigheid? Fikry is er zeker van: “Malcolm X zou volop de kaart van de jeugd trekken… Malcolm X zou hen de weg wijzen en motiveren… Daarom zijn we dringend op zoek naar nieuwe Malcolm X’en in dit land en deze wereld. Zodat zij de jeugd kunnen inspireren.”
Ook vandaag pogen the powers that be om kritische stemmen, zeker als die welbespraakt zijn – zoals Malcolm X – monddood te maken, te verzwijgen, te ridiculiseren en er een karikatuur van te maken. Door bepaalde uitspraken te overdrijven, uit hun context te halen of andere dingen dan weer te minimaliseren. Hetzelfde gebeurde toen ook met Malcolm X. Hoe hij daarmee omging, daar tegenin ging, die ervaring is tot vandaag relevant.
Fikry EL Azzouzi legt ook uit hoe een verstandig man als Malcolm X zich aanvankelijk kon vinden in een organisatie als de Nation of Islam en hoe hij daar dan later afstand van nam.
De toespraak
De toespraak van Malcolm X klinkt ook vandaag zeer herkenbaar. Uiteraard zijn de tijden veranderd en klinken een paar dingen gedateerd. De nieuwe Afrikaanse staten bestonden amper enkele jaren. De verpletterende golf van neokoloniale overheersing moest nog beginnen. Een aantal dingen die hij in deze toespraak zegt moet je dus in hun tijdsgeest begrijpen. Globaal genomen staat deze tekst echter nog steeds als een huis.
Malcolm X herinnert zijn toehoorders aan een verleden dat ze meestal niet kennen, lang voor de slavernij hun Afrikaanse gemeenschappen verwoestte. Hij legt de mechanismen uit waarmee de witte slavenhandelaars en hun latere reïncarnaties, de witte kolonialen, het onmenselijke karakter van hun uitbuitingspraktijken voor zichzelf goedpraatten en hoe veel zwarte Amerikanen die normen internaliseerden.
Ook “klein duimpje” (in zijn eigen woorden) België, de ‘Belgen’ en Brussel komen regelmatig voor in zijn toespraak en niet in vleiende bewoordingen.
Malcolm X zag de strijd voor gelijke burgerrechten in de VS echter niet zomaar als een lokale aangelegenheid. Voor hem was de onderdrukking van volkeren in Azië, Afrika en Latijns-Amerika onderdeel van dezelfde strijd. Deze toespraak geeft ook een kort overzicht van de geschiedenis van de Afro-Amerikanen.
In tegenstelling tot Martin Luther King meende Malcolm X dat het gebruik van geweld als verdediging wel verantwoord was: “Als ze een strop om je nek leggen en je verdedigt je om te beletten dat ze die strop om je nek leggen, dan ben jij de geweldenaar.”
Hij werd om zijn franke taal hard aangepakt door de witte mainstream media. Op vragen over zijn standpunten antwoordde hij altijd door te wijzen op het reële, dagelijkse structurele geweld van de Amerikaanse maatschappij, waar diezelfde kranten nooit verontwaardigd over deden. Organisaties als Black Lives Matter tonen hoe relevant de verontwaardiging van Malcolm X nog steeds is.
Malcolm X was ook niet te spreken over initiatieven als Black History Week. “Wie kent nog Amerikaanse wetenschappers als George Washington Carver 2“. Bovendien: “Wij hadden een geschiedenis lang voor de slavernij van de katoenvelden.”
Malcolm X vandaag
“De apartheid zit nu in de hoofden, verborgen in schoolreglementen en studieboeken. Ze schemert door in het taalgebruik en de codes van de culturele wereld… Malcolm X was een visionair omdat hij in de jaren ’50 al verder keek dan stemrecht… “
Malcolm X was een kind van zijn tijd, een aantal van zijn uitspraken zijn inderdaad controversieel. Wie echter merkt hoe hij bereid was om vroegere standpunten te corrigeren, er voor uit te komen en zich zelfs te excuseren, kan alleen maar besluiten dat deze 39-jarige man nooit de kans heeft gekregen om zich volledig te ontplooien. Ondanks zijn korte leven laat hij een enorme morele erfenis na.
Malcolm X leeft verder. Ook hier in België heeft hij nog werk, om alle standbeelden van Leopold II weg te halen bijvoorbeeld…
Malcolm X is een terecht eerbetoon en zal voor vele jongeren de eerste stap zijn naar verdere exploratie van een groot mens (en nogmaals, voor wanneer eindelijk de Nederlandse vertaling van zijn autobiografie!)
Met het boek start ook het gelijknamige theaterstuk Malcolm X in de KVS te Brussel, een totaalspektakel waar Nederlands, Frans, Engels, Zulu en Arabisch wordt gezongen en gerapt, gedanst en gedeclameerd. De voorstelling van het boek gaat door op zaterdag 15 oktober om 18.30, voor de voorstelling van die avond.
Malcolm X. Met bijdragen van Fikry El Azzouzi, Dyab Abou Jahjah en Rachida Aziz. EPO, Antwerpen, 2016, 128 pp. ISBN 9789462670938
1 COINTELPRO staat voor Counter Intelligence Program, een uitgebreide FBI-operatie van spionage, infiltratie en provocatie in zowat alle emancipatiebewegingen in de VS tijdens de jaren 1950 tot 1970. Organisaties zoals de Black Panthers, de American Indian Movement, solidariteitsorganisaties met Latijns-Amerika, tegen de oorlog in Viëtnam, tegen de wapenfabrikanten en persoonlijkheden zoals Martin Luther King en Malcolm X. In een andere vorm gaat dit programma tot vandaag nog steeds door, zoals onder meer Occupy en recent Black Lives Matter mochten ondervinden. Een van de meest perfide praktijken van COINTELPRO bestond er in vals bewijsmateriaal te planten in secretariaten van organisaties dat dan wees op het voorbereiden van aanslagen. De meeste beschuldigden konden zich na jaren procederen vrijpleiten (zoals onder meer Angela Davis), maar een aantal van hen – voornamelijk Black Panthers – zitten nog steeds in de gevangenis.
2 Naar de eerste Amerikaanse president, een typische slavennaam. Ook Malcolm’s officiële familienaam Little was een door witte eigenaars aangeduide slavennaam. Malcolm noemde zich X om er op te wijzen dat zijn ‘echte’ Afrikaanse naam onbekend was. George Washington Carver was een landbouwwetenschapper die talloze verbeteringen vond voor bestaande landbouwteelten en voor het opdrijven van de voedingswaarde van landbouwgewassen. Hij werd aanvankelijk lange tijd aan Amerikaanse universiteiten geweigerd. De ironie van het toenmalige racisme maakte dat hij aan een universiteit in Iowa, die hem wel aanvaardde, een eigen kamer voor zichzelf had, terwijl alle blanke academici kamers moesten delen met elkaar. Geen een van hen wilde immers een kamer met hem delen.