In Londen leert Sarah De Mul een Baskisch medestudent kennen. Zoveel jaar later wonen en werken ze in Antwerpen. Elke zomer nemen ze hun dochter mee naar haar roots. ‘Retour San Sebastian’ is haar verhaal van een van die zomers. Het neemt de lezer mee voorbij de mythes van politiek, terreur en repressie, op een aangename tocht door verleden en heden van onbekend en toch zeer herkenbaar Baskenland.
Het is voor de iets ouderen onder ons nog steeds een reflex: “Baskenland is de ETA”. In de jaren 1970 was die organisatie zeer geëerd in linkse milieus die ook dweepten met guerrillabewegingen in Latijns-Amerika. Franco, fascistisch dictator, verloor er zijn trouwste dienaar en aangeduide opvolger aan.
Baskenland, zoveel meer dan de ETA
Op 20 december 1973 werd eerste minister Carrero Blanco met zijn gepantserde wagen opgeblazen in een straat van Madrid. De ontploffing was zo hevig dat zijn wagen over een huis van vier verdiepingen in de achtertuin vloog. In heel Europa en de rest van de wereld monkelde menig progressief denkend mens: “Yes”.
Carrero Blanco was niet zomaar eerste minister. Hij was de opperbeul van het systeem van Franco. De ETA eiste de verantwoordelijkheid op en kon met die aanslag bogen op enorme internationale populariteit. Ieder buitenstaander verwachtte een redelijke oplossing van het Baskisch conflict na de dood van Franco en het herstel van de democratie. Dat werd een complete misrekening. De strijd ging bikkelhard door, aan beide zijden. De aanslagen namen toe, de repressie werd zeer gewelddadig. Oorzaak en gevolg waren niet meer te onderscheiden.
Toen de ETA ook lokale politici en gewone mensen begon te vermoorden in Baskenland zelf keerde het tij. De ETA werd in heel de wereld uitgespuwd. Onder de socialistische eerste minister Felipe Gonzalez waren zelfs de doodseskaders GAL van onder Franco terug actief, ongehinderd. Tot vandaag zitten nog steeds 500 Basken in de gevangenis, ook al heeft de ETA in 2011 de gewapende strijd verlaten.
Tweetalige verkeersborden
Even over naar Vlaanderen. Als 60-plusser kan ik me nog iets voorstellen van de Vlaamse strijd voor zelfbestuur, van zijn positieve maar ook van zijn negatieve en eerder beschamende kanten. Vandaag is het grotendeels folklore geworden, die taalstrijd, twee rechtse partijen – geen linkse – teren er nog wat nostalgie uit, maar een van beide laat als regeringspartij zien hoe ernstig dat moet worden genomen: niet.
Al bij al is het hier overigens goed wonen, in die rand rond Brussel (en in Brussel). Te duur geworden voor jonge mensen, Vlaamse én Franstalige, dat wel. Het enige dat ons hier nog aan dat verleden herinnert zijn de tweetalige verkeersborden. Die worden om de zes jaar, telkens rond de gemeenteraadsverkiezingen, ritueel overschilderd, ook in de gemeente waar ik woon, Sint-Genesius-Rode … of is het Rhode-Saint-Genèse, die gemeente in het Vlaams Gewest waar meer dan 65 procent van de bevolking Franstalig is. Dat overschilderen wordt overigens altijd gedaan door mensen die hier niet wonen. Typisch.
Dat Baskenland zich ook uitstrekt over een gebied in Frankrijk, dat wist ik dan weer wel. En wat ik zeker goed weet, Baskenland is het land van Guernica (dat in feite Gernika heet!), het stadje van het eerste tapijtbombardement op een burgerbevolking in Europa én het beroemde schilderij van Pablo Picasso.
Retour Donostia
Maar goed, die titel Retour San Sebastian heeft de uitgever zonder twijfel gekozen voor de herkenbaarheid. Retour Donostia zou bij geen enkel Nederlandstalig lezer een belletje doen rinkelen. Het zegt alles over hoe weinig we eigenlijk echt weten over Baskenland, zoveel dichterbij dan Andalucía, mentaal zoveel verder weg.
Baskenland is voor de gemiddelde Belg inderdaad ver van huis. Meer dan dat het een deel van Spanje is dat meer autonomie, zelfbestuur of onafhankelijkheid wil weten we meestal niet. Wie meer wil weten kan natuurlijk saaie geschiedenisboeken gaan lezen. Dat is niet aan de meeste Belgen besteed. Te ver weg om interessant te zijn. Er is nu echter een alternatief.
Met Retour San Sebastian schreef Sarah De Mul een reisverhaal, een geschiedenisboek, een kennismaking met de streek, een culinaire verkenning en een inleiding tot die bizarre taal Baskisch. Alles in één, vlot en aangenaam geschreven boek. Dat start aanvankelijk eerder traag, bijna als een reportage in de weekendbijlage van de krant. Een gezinnetje op zomeruitstap naar de familie van papa, die de banden van dochter Lide met haar Baskische roots wil verstevigen.
Zonder ooit opdringerig te worden leidt auteur Sarah De Mul ons mee en leert ons het echte Baskenland en de echte Basken kennen. Basken zijn een zeer divers volk, zo blijkt, en tegelijk ook zeer hecht. Jongeren leren terug Baskisch maar zweren daarom het Spaans niet af (en spreken ook Engels of Frans, wat nog altijd geen evidentie is in Spanje) en zijn daarom geen nostalgici naar een of ander heldhaftig verleden.
Feesten en treuren
Feesten, reuzenstoeten, familiefeesten, uitjes naar het platteland passeren de revue. Af en toe toch die harde realiteit. Families van Baskische gevangenen betogen voor een einde aan het spreidingsbeleid van de Spaanse overheid. 500 Baskische gevangenen worden immers nog steeds op honderden kilometers van hun thuisland vastgehouden, wat families tot lange reizen verplicht. De regering van conservatief Mariano Rajoy denkt er niet aan om dat te veranderen, ook al heeft de ETA in 2011 de gewapende strijd afgezworen.
Rajoy weigert ook categoriek het staatsterrorisme van de GAL te erkennen tegen al wie ooit (dikwijls onterecht) van ETA-sympathieën werd verdacht (de GAL was even actief onder de socialisten). Spanje werd meermaals veroordeeld door internationale organisaties voor folteringen. In de jaren 1990 weigerde België nog de uitlevering van een Baskisch echtpaar, omdat hun bekentenissen op folteringen waren gebaseerd.
Desondanks, stilaan komt Baskenland los uit een conflict dat bijna vijftig jaar heeft gewoed. En dan is er die taal. Baskisch hoort bij geen enkele andere Europese talengroep. Sarah De Mul vertelt het ons via de taalmengelmoes van dochtertje Lide.
Niet dat het er enige verwantschap mee heeft, maar Baskisch doet me aan het Albanees denken. Die taal heb ik min of meer passief leren begrijpen toen ik vier jaar voor de VN in Kosovo heb gewerkt. Ook hier net als in het Baskisch die rare grammaticale logica en die bizarre woordenschat, die geen band heeft met romaanse of germaanse talen. Ik ben acht jaar weg uit Kosovo en moet vaststellen dat ik me er zo goed als niets meer van herinner.
Kinderen en taal
Albanees of Baskisch leren? Niet evident, dat weet ik zeker. Wie daar echter geen moeite mee heeft zijn kleine kinderen. Dochtertje Lide past zich vlot aan en weet tussendoor handig gebruik te maken van haar ’taalonhandigheid’ wanneer het haar goed uitkomt. Hoewel, wanneer ze tijdens een feeststoet verloren loopt, blijkt ze wel de reflex te hebben om in twee talen te roepen ‘Aita, papa, ama, mama’.
De ene Bask spreekt het vloeiend, de andere spreekt een mengelmoes van Spaans en Baskisch, nog anderen spreken alleen maar Spaans en neen, dat zegt niets over hun sympathieën voor de Baskische strijd. Dat gewelddadige verleden uit zich wel nog regelmatig in politierazzia en hard optreden tegen betogingen.
Tegelijk heeft de Baskische regionale regering meer bevoegdheden dan pakweg de Vlaamse, eigen fiscaliteit bijvoorbeeld, eigen politie, media, onderwijs en gezondheidszorg. Ondanks die gunstige evolutie wordt Baskisch (de taal) volgens UNESCO met uitsterven bedreigd.
Familiereis, geschiedenis en reportage
Retour San Sebastian is politieke, sociale en economische analyse mooi aangeboden in de vorm van een aangenaam weglezend familieverhaal. Lide gaat met haar ouders naar feesten, parades, reuzenstoeten, familiebijeenkomsten. Ze weet iedereen te charmeren met haar spontane mengelmoes van Baskisch, Spaans en zelfs een beetje Frans en Engels.
Tussen dat alles door leer je bijna onopgemerkt zoveel bij over de geschiedenis en heden van de Basken. Hier werd de orde der Jezuïeten opgericht. ‘Spaans’ conquistador Lope de Aguirre was een Bask (net als de vader van VRT-journaliste Phara de Aguirre – de Aguirre is Janssens en Peeters in Baskenland). Basken waren zeevaarders en werden gegeerd als bemanning. Baskenland had in de Middeleeuwen in Brugge zelfs een handelsconsulaat.
De beroemdste tv-kok van Spanje is Juan Maria Arzak, nog een Bask, ‘Frans’ componist Maurice Ravel was een Bask, zelfs Cubaans-Argentijns icoon Che Guevara zou Baskische roots hebben. Dat is niet eens zo ver gezocht. In Peru, Argentinië, Chili en Colombia heeft meer dan 10 procent van de bevolking Baskische voorouders. Dit is ook de thuishaven van de Mondragón-coöperatieve onderneming, die op deze site al meermaals aan bod is gekomen.
Toerisme
Ook het heden komt dus ruim aan bod. Baskenland wordt terug toeristisch. De Baskische regionale regering wil kalm toerisme promoten, weg van de drukte en de overbodige luxe. De economische crisis slaat echter ook hier toe. 2014 was tegelijk toch nog een recordjaar voor Donostia. En de film Ocho Apellidos Vascos (acht Baskische familienamen) over een Andalusiër die verliefd wordt op een Baskische vrouw werd recent de meest succesvolle film aller tijden in Spanje … de dingen veranderen, inderdaad.
Er staat nog zoveel meer in Retour San Sebastian. Voor mij was het een ontdekking, ik bleek veel minder van Baskenland te weten dan ik had gedacht. Ik voel me na dit boek heel wat beter geïnformeerd. Het brengt nuance en verduidelijking. Er valt vast nog heel wat meer te leren over Baskenland. Je hoeft niet eens geïnteresseerd te zijn in buitenlandse politiek om dit een zeer leerzaam, vlot en aangenaam boek te vinden.
PS. Weetje: ‘eta’ is niet alleen de afkorting van de bekende Baskische gewapende verzetsgroep. Het staat ook voor het verbindend woordje ‘en’. Wie niet beter weet zou denken dat Basken het onder elkaar voortdurend over de ETA hebben. Niet dus. Ze hebben het over de afwas (en om dat laatste te begrijpen: lees het boek). En het is natuurlijk gewoon de Aarlenstraat in Brussel (niet de rue d’Arlon).
Sarah De Mul. Retour San Sebastian – Opgroeien met een vaderland in de verte. De Bezige Bij, Amsterdam, 2017 (238 pp, zonder woordenlijst en bibliografie)