In zijn boek Tranen en Troost beschrijft de Italiaanse arts Pietro Bartolo zijn dagelijkse leven op het eiland Lampedusa en hoe hij daar, alle tegenwerking van Europese hogerhand ten spijt, dagelijks doorgaat met het opvangen van vluchtelingen, zijn (en onze) ‘medemensen’. Een menselijk verhaal, onmisbare literatuur in deze barre tijden.

Dokter Pietro Bartolo (°1956) is arts op het Italiaanse eilandje Lampedusa in de Middellandse Zee (zie onderaan voor meer informatie over het eiland). Op enkele toeristen na, had tot enkele jaren terug nog bijna geen enkele Europeaan ervan gehoord. Sinds de vluchtelingencrisis is het een symbool geworden, van medemenselijkheid voor de enen en bikkelharde minachting en ontkenning van de anderen. Reeds jaren zet hij zich in om de toestromende vluchtelingen op te vangen, een eerste medische hulp te bieden, een woord van troost (dikwijls in een rudimentair mengsel van talen en gebaren), voorlopige opvang, tot de begeleide tocht naar het Italiaanse vasteland kan beginnen.

Hij doet het al jaren, ten koste van zijn gezin en van zijn eigen gezondheid, tot hij toevallig het pad kruist van filmregisseur Gianfranco Rosi. Zijn film Fuocoammaremaakt in 2016 van dokter Bartolo een internationaal icoon. Hij vertelde zijn verhaal daarna ook aan journaliste Lidia Tilotta van de openbare Italiaanse tv-zender RAI, die zijn verhaal neerschreef in dit boek Tranen en Troost

Niets bereidde dokter Bartolo voor op wat vanaf de jaren 2000 eerst begon als een sporadisch fenomeen, een bootje met Afrikaanse vluchtelingen dat door de zeemacht of door een passerend vrachtschip aan land werd gezet in de enige piepkleine zeehaven van het eiland. Het werd altijd maar erger. De infrastructuur van het eiland was volledig ontoereikend. Toch bleef Bartolo niet bij de pakken zitten.

Wat volgt is geen droge opsomming van cijfers en statistieken, geen verontwaardigde preek over de onmenselijkheid van ‘de grootste humanitaire crisis van onze tijd’, zoals op de boekcover staat geschreven.

Integendeel. Bartolo vertelt over zijn jeugd op het eiland, ver van ‘vasteland’ Sicilië en Italië. Zijn vader was een eenvoudige visser, zijn moeder huisvrouw. Hij was de enige van zeven kinderen die mocht gaan studeren aan de universiteit, ver van thuis. Na zijn studies bleef hij niet op dat vasteland maar keerde terug naar zijn geliefde eiland. Zijn eerste verwezenlijking was de oprichting van een permanente luchtnooddienst. Teveel mensen gingen immers dood omdat tijd verloren gingen voor dringende operaties.

Bartolo ziet de vluchtelingen toestromen, elke dag opnieuw, moeders met kinderen die hun vader ergens onderweg verloren hebben, kinderen die kwijt zijn geraakt of gestorven aan boord van hun vluchtboot, kinderen die onderweg van hun ouders gescheiden geraakten, zwangere vrouwen, zieke mensen, met zware brandwonden van het urenlang zitten in een gammele boot waarin vettige bijtende diesel uit lekke jerrycans gutst. De lichamen van zij die het niet halen, dood opgevist – de ironie van dat woord – of onderweg gestorven bij gebrek aan medische zorg … de talloze meisjes ook die ergens onderweg werden verkracht en verminkt door smokkelaars.

De ‘rampen’ wanneer plots honderden lijken tegelijk in de haven toekomen, door de media gretig opgepikt en daarna weer vergeten, terwijl het echte drama zich dagelijks in kleine dosissen verderzet, niet belangrijk genoeg voor politici en media om er aandacht aan te besteden. De verdachte gelijkaardige littekens op vele ruggen, getuigen van de betaling van hun overtocht met een nier. Wie gespaard blijft van zware verwondingen of infecties vergaat ondertussen van de jeuk. Wekenlang slapen in hangars, op stro of op de grond, zonder zich te wassen, het maakt dat zowat alle vluchtelingen met schurftmijten besmet zijn.

Toch ook verhalen van opperste geluk, wanneer een dringende keizersnede een gezonde baby op de wereld zet, wanneer een jongetje een longziekte overleeft, wanneer een meisje haar mama terugvindt na uren, dagen, weken wurgende angst en onzekerheid, het meisje ook dat maanden later een kaartje stuurt uit Duitsland om te melden dat ze haar familie heeft teruggevonden …

Tussendoor vertelt Dokter Bartolo over zijn eiland, de prachtige unieke natuur, de kinderen die er naar school gaan en in hun vrije tijd op het strand spelen, de vissers en over zijn eigen gezin. Sinds de documentaire krijgt hij dagelijks e-mails met blijken van steun, ook talrijke brieven van oudere mensen die niet vertrouwd zijn met de sociale media. Hij citeert uit die brieven, waarin zij vertellen hoe zij in Lampedusa hun eigen verleden herkennen, als kind op de vlucht voor het nazi-monster …

Hoe kan dit gebeuren in de eenentwintigste eeuw op het meest welvarende continent van de wereld? Dit is geen ‘humanitaire crisis’ maar een morele schande.

Tranen en Troost is een boekje zonder pretenties, zonder het boze vingertje, geen droge analyse maar gewoon een mens die zijn verhaal brengt en ons zo verbindt met deze aanspoelende medemensen, die net als wij maar twee dingen willen: een beetje geluk en gezondheid, een menswaardig leven. (Een beetje jammer wel van de ongelukkige vertaling van de oorspronkelijke titel Lacrime di sale (= Tranen van Zout) naar Tranen en Troost).

Dit boekje zal de vooroordelen van de tegenstanders niet wegnemen, zij zullen dit zelfs niet willen lezen. Voor hen is dit echter niet bedoeld. Tranen en troost is een hart onder de riem van al wie hun menselijkheid niet hebben verloren en dat nooit zullen doen, met nog meer overtuiging nadat ze dit boek hebben gelezen. Dokter Pietro Bartolo toont hen immers dat ‘opgeven’ niet bestaat en dat elke inzet – hoe klein ook – meetelt. Zolang er mensen als hij zijn zal er menselijkheid zijn.

Info over Lampedusa en Fuocoammare

Het eiland Lampedusa vormt samen met de eilandjes Linosa en Lampione één Italiaanse gemeente onder het regionaal bestuur van Sicilië. Er wonen 6.000 mensen op Lampedusa en 400 op Linosa. (op Lampione staat alleen een onbemande vuurtoren). Zij leven van visvangst, landbouw en toerisme. Er is een dagelijkse veerdienst van Lampedusa naar Agrigento in Sicilië en regelmatige vluchten naar Palermo en Catania in Sicilië.

Lampedusa heeft een oppervlakte van 20,2 km² (even groot als Vilvoorde), ligt 113 kilometer ten oosten van Tunesië, 205 kilometer ten zuiden van Sicilië, 176 kilometer ten westen van Malta en ongeveer 230 kilometer ten zuiden van Lybië.

Sinds het begin van de jaren 2000 is het de eerste stopplaats in ‘Europa’ voor veel bootvluchtelingen uit Afrika. Dat is niet zo omdat zij doelbewust naar dit piepkleine eiland zouden willen varen – meestal hebben ze niet eens een navigator aan boord – maar omdat de Italiaanse zeemacht hen uit de wijde omgeving van de Middellandse Zee oppikt en daar naartoe brengt.

De documentaire film Fuocoammare (‘fuoco a mare’ = vuur op zee) van regisseur Gianfranco Rosi won de Gouden Beer op het Internationaal Filmfestival van Berlijn en werd genomineerd voor de Oscar voor beste documentaire. De film vertelt hoe het lokale jongetje Samuele van 12 en dokter Bartolo de vluchtelingencrisis ervaren (zie interview met de regisseur Gianfranco Rosi over zijn vluchtelingendocumentaire Fuocoammare). Na het verschijnen van Fuocoammare werd Bartolo overal in Europa gevraagd voor lezingen. Zo kwam hij ook in contact met journaliste Lidia Tilotta, die zijn verhaal neerschreef.

Pietro Bartolo & Lidia Tilotta. Tranen en Troost – Mijn dagelijkse belevenissen als vluchtelingenarts op Lampedusa. The House of Books, Amsterdam 2017 (174 pp.) ISBN 978 90 443 5213 9 (e-boek 978-90-443-5214-6)

Trailer van Fuocoammare: