Iraans schrijver Sadegh Hedayat wordt erkend als de man die de Perzische literatuur in de moderne wereld introduceerde. De Nederlandse vertaling uit 1987 van zijn voornaamste werk De Blinde Uil werd herzien en opnieuw uitgebracht. Deze briljante literaire reis door zijn eigen depressieve geest is fascinerende literatuur, een duik in de bizarre denkwereld van een drugverslaafde man met permanente zelfmoordneigingen.

Het minste wat je van Iraans schrijver Sadegh Hedayat (1903-1951) kan zeggen is dat hij een sociaal onaangepaste mens was. Om zijn meest bekende en briljantste boek De Blinde Uil te vatten is het best wat meer te weten over de persoonlijkheid van deze getroebleerde man. De ontstaansgeschiedenis van dit boek is in feite zelf een boek op zich waard.

Hedayat was kind van de Iraanse upperclass in de hoofdstad Teheran, die voor zichzelf geen enkel doel zag in de maatschappij van zijn tijd. Hij studeerde aan een Franstalige katholieke middelbare school en aan een Iraanse universiteit, waar hij zonder enig resultaat een aantal jaren pogingen deed om te studeren. Hij kon met steun van zijn familie voor andere studies naar Europa, iets wat zeer weinig van zijn toenmalige landgenoten gegund was.

Dat was allesbehalve een succes. Het eerste jaar ingenieur aan een universiteit in Brussel gaf hij op om architectuur te gaan studeren in Parijs. Ook dat liet hij een jaar later varen om voor tandheelkunde te kiezen. In 1927 liep hij nog steeds doelloos in Parijs rond zonder enige studie te hebben vervolmaakt, wanneer hij na een zoveelste afgebroken relatie zijn eerste zelfmoordpoging waagt, door een duik in de Marne. Een passerende boot vist hem uit het water.

Zijn rijke familie laat hem nog drie jaar langer de ene studiebeurs na de andere nutteloos verkwisten. In 1930 keert hij onverrichterzake terug naar huis, 27 jaar oud, zonder enig diploma. De rest van zijn korte leven werkt hij wat als vertaler en begint hij te schrijven. Hij vertaalt Europese werken en schrijft kritische essays over Perzische literatuur en over Europese, hoofdzakelijke, literatuur die hij tegelijk bewondert en kritisch omschrijft.

De blinde voorbode van groot onheil

Tijdens een verblijf van twee jaar in Bombay, India (nu Mumbai) voltooide hij De Blinde Uil, waar hij al zes jaar met vlagen en lange onderbrekingen aan geschreven had. De uil is in de Iraanse mythologie een voorbode van groot onheil. Andere Iraanse schrijvers hadden zijn literair genie al ontdekt en erkend, maar met dit boek werd hij ook bekend buiten zijn eigen land. Zelf bracht hij het boek niet naar een uitgever maar maakte hij er vijftig stencilkopieën van die hij persoonlijk zonder veel overtuiging aan de man probeerde te brengen.

Hedayat was zwaar verslaafd geraakt aan opium en alcohol. De Blinde Uil is een reisverhaal door zijn getormenteerde geest, die zich van depressie naar depressie sleurt, slechts door bizarre dromen van een zoveelste drugsroes onderbroken. Tussendoor mijmert hij over de ideale liefde die altijd onmogelijk is, omdat vrouwen hem ofwel ontrouw zijn, zich prostitueren of zo verheven zijn boven aardse vulgaire seks dat ze onbereikbaar zijn, en als ook dat niet klopt, dan zijn het geïdealiseerde moederfiguren.

De meest logische verklaring voor zijn sociale en seksuele onaangepastheid is meer dan waarschijnlijk dat hij homoseksueel was, zonder dat voor zichzelf te willen erkennen. Het personage in De Blinde Uil walgt immers van zijn eigen seksuele driften, omdat hij zich aangetrokken voelt tot jonge mannen.

Andere personages passeren de revue. het zijn er veel, maar alleen de verteller telt. Iedereen rond hem is slecht, onbetrouwbaar, vies, achterbaks, leugenachtig. Je zou voor minder afhaken op een dergelijk deprimerend man, maar Sadegh Hedayat is naast al die droevige kenmerken ook een briljant schrijver. Je leest dit verhaal bijna tegen jezelf in, tegen je eigen impulsen om deze drugsverslaafde nachtmerrie niet te willen meemaken. En toch is dat wat de lezer van dit boek doet. Dit is een fascinerende duik in een bizarre droomwereld, in de psyche van een mens op zoek naar zingeving, die hij nergens vindt.

Literatuur op wereldniveau

Hoewel Hedayat niet de enige noch de eerste schrijver van zijn generatie in Iran was die moderne Perzische literatuur schreef, wordt hij wel erkend als de voornaamste auteur van zijn generatie. De Blinde Uil wordt algemeen aanzien als het boek dat de moderne Iraanse literatuur op wereldniveau heeft gebracht. Het boek wordt nog steeds beschouwd als een van de grootste werken van de moderne Iraanse/Perzische literatuur.

Hedayat schreef tientallen kortverhalen, essays en kritische artikels over een breed gamma van onderwerpen, maar vooral over literatuur. Daarnaast vertaalde hij een aantal werken van onder meer Franz Kafka en Jean-Paul Sartre naar modern Perzisch en zette hij oude, in klassiek Perzisch geschreven werken om naar modern Perzisch. Zijn eigen werken werden gekenmerkt door een diepe droefheid, door melancholie naar een geromantiseerde samenleving die nooit bestaan heeft en door het permanente gevoel door niemand begrepen of aanvaard te zijn.

Omwille van zijn atheïstisch karakter wordt Hedayats oeuvre door het Iraanse klerikale regime nog steeds verboden. Hij was weliswaar even vernietigend voor de dynastie van de sjah (de vader van de laatste sjah, die in 1979 werd afgezet door het huidige regime), maar zijn even harde kritiek op de religieuze clerus kan niet door de beugel voor het regime, dat zijn oeuvre nihilistisch en amoreel noemt. De Iraanse censuur werkt blijkbaar niet erg efficiënt want herdrukken van zijn boeken en oude uitgaven zijn nog steeds te vinden in zowat alle boekenstallen van Teheran en de rest van het land.

Hoe autobiografisch De Blinde Uil is bleek uit Hedayats eigen leven. In 1950 keerde hij andermaal terug naar Parijs, in een laatste wanhopige poging om zijn leven enige zin te geven. Op 9 april 1951 – hij was net 48 – vergaste hij zich op zijn kleine appartement in Parijs en werd hij in intieme kring begraven op het kerkhof van Père Lachaise.

De Blinde Uil werd pas in 1957 gepubliceerd door een echte boekenuitgever. De Nederlandse vertaling van Gert J.J. De Vries uit 1987 werd voor deze nieuwe uitgave dertig jaar later redactioneel herzien. In zijn nawoord geeft de vertaler nuttige achtergrondinformatie bij de auteur en het boek.

Sadegh Hedayat. De Blinde Uil. Jurgen Maas, Amsterdam, 2018, 133 pp. ISBN 978 94 91921 39 1