Wat als de wereld in 2008 een radicaal andere richting had gekozen en de grootbanken had afgeschaft? Wat als na COVID-19 eenzelfde radicale omslag was beslist? Vanuit 2035 blijkt Yanis Varoufakis terug op 2025, op COVID-2020, op de crisis van 2008 en op wat had kunnen zijn. Met een science-fiction roman over economie, kapitalisme en socialisme doet Yanis Varoufakis een verdienstelijke poging om na te denken over een alternatief.
Op 28 juli 2036 blikt een zekere Yango Varo, alter ego van Yanis Varoufakis, terug op het leven van drie vrienden, tijdens de begrafenis van één van hen. Een bankier, gedesillusioneerd door de wanpraktijken van de financiële sector, een marxistische feministe en een IT-nerd werkten in 2008 een internetmaatschappij uit zonder commerciële grootbanken, zonder aandelenkoersen, met bedrijven in volledig personeelsbezit en een basisinkomen voor iedereen.
Hun systeem lost de wereldwijde sociale ongelijkheid en de klimaatcrisis op en garandeert iedere burger een waardig dak boven het hoofd. In 2025 blikken ze terug. Hoe goed is ons model uiteindelijk gelukt? Wat liep er toch verkeerd? Hoe pakten we dat aan? En is dit nu de goede maatschappij die we onszelf en de rest van de wereld gewenst hadden?
Met zijn vierde boek sinds zijn korte passage als Grieks minister van economie in de eerste helft van 2015 probeert de auteur een nieuwe formule uit (voor 2015 schreef hij reeds een boek waarin hij al zei wat hij tijdens en na 2015 bleef verkondigen1).
In plaats van een zoveelste boek over Europa, sociale inleveringen en een dreigende wereldwijde destablisering2, een boek aan zijn dochter over zijn historische visie op het kapitalisme3 en zijn analyse van die beruchte periode in de eerste helft van 20154 koos Varoufakis ditmaal voor de formule van een roman met een science-fiction verhaal over een wereld die had kunnen zijn in Another Now – Dispatches from an Alternative Present.
Het verhaal gaat zo. Een IT-nerd ontwikkelt een programma waarin alleen hijzelf met zijn DNA als toegangscode al zijn gedachten kan bundelen. Op een dag krijgt hij van zijn programma een ongevraagd antwoord. Zijn alter-ego begint met hem een discussie vanuit zijn universum, dat bestaat als een alternatieve versie van de wereld, waarin na de crisis van 2008 en COVID-2020 een andere wereld werd gecreëerd.
This is the Heuristic Algorithmic Pleasure and Experiential VAlue Maximizer
Hij is te bescheiden om het zijn Freedom Machine te noemen en kiest voor de compleet nerdy afkorting HALPEVAM, wat staat voor Heuristic Algorithmic Pleasure and Experiential VAlue Maximizer (het deed me wat terugdenken aan The Central Scrutinizer van Frank Zappa uit 1979). Met drie vrienden gaat hij in debat over de mogelijkheden van zijn programma. Ook zij krijgen toegang tot HALPEVAM en vinden hun alter ego in ‘het andere nu’.
Wat volgt is een bijwijlen fascinerende gedachtengang over ‘een ander nu’. Varoufakis zegt niets nieuws, maar werkt zijn bestaande gedachten met dit boek verder uit. Met zijn formule van een science fiction-roman poogt hij weg te blijven van saaie economische denkoefeningen, waarin hij deels wel slaagt maar bijwijlen zijn lezers toch in de problemen brengt.
Ontelbare mechanismen en hun afkortingen volgen elkaar in sneltempo op en maken het de lezers niet eenvoudig om nog te volgen. Het risico is reëel dat geïnteresseerde leken zonder voorkennis in de economische wetenschappen, hier gaan op afhaken. Een afzonderlijke inventaris van al die afkortingen was zeer welkom geweest.
Varoufakis heeft groot gelijk wanneer hij ‘links’ (ik gebruik hier gemakshalve de containerterm ‘links’, ook al doet die onrecht aan de rijke diversiteit van linkse ideeën) verwijt dat het excelleerde in het veroordelen en aanklagen van het neoliberalisme van Thatcher en Reagan, maar nooit met een eigen coherent en assertief alternatief kwam.
Het ontbreken van dat alternatief is – hoe ongaarne we dat ook toegeven – een deel van de triomf van het financiële kapitalisme, dat als een niets ontziende vampier de hedendaagse maatschappij doodzuigt. Dat systeem beleeft zijn diepste crisis sinds het bestaat en vreemd genoeg is dat in de mainstream media bijna onopgemerkt voorbijgegaan: op 12 augustus 2020 kwam het bericht dat de Britse economie zijn diepste dip ooit onderging, sinds beurzen bestaan. Op dezelfde dag noteerde de London Stock Exchange een stijging van twee procent. Het financiële kapitalisme heeft zich met andere woorden volledig losgekoppeld van de reële economie.
De grote vergissing die links de voorbije veertig jaar heeft gemaakt is te geloven dat het neoliberalisme streefde naar een minimale overheid en een ongebreidelde ‘vrije’ markt. Niets is minder waar. Neoliberalisme wil integendeel een zeer machtige staat, alleen is dat een staat met totaal andere doeleinden dan de sociaal verantwoordelijke welvaartsstaat. Die machtige neoliberale staat is essentieel om de totale controle van de ‘vrije markt’ voor banken en multinationals te garanderen en COVID-2020 dreigt die nachtmerrie te consolideren.
Met de ideeën verwerkt in Another Now doet Varoufakis een waardige poging om een alternatief te formuleren. Dat model is echter onvolledig, gebrekkig en ontbreekt elke test in werkelijke omstandigheden. Het heeft wel de verdienste om ons te doen nadenken over wat er allemaal zou kunnen.
Stel dat een nieuw systeem in staat is de gruwel van Thatcher en Reagan te beëindigen, dan moet het echte werk nog beginnen. Zijn we bereid om daar over na te denken en de consequenties in te schatten en te aanvaarden? Daar gaat dit boek over.
Another Now – Dispatches from an Alternative Present is geen gemakkelijk boek. Het verhaal loopt ongelijk van vlot verhalende passages naar droge discussies over allerlei mechanismen (en bijhorende afkortingen), waarin de lezers dreigen verloren te lopen. Leesvoer voor de overtuigde fans. Nieuwe lezers raad ik aan toch eerst zijn vorige boeken te lezen.
Yanis Varoufakis. Another Now – Dispatches from an Alternative Present. The Bodley Head, London, 2020. 230 pp. ISBN 978 1 847 92564 0