Uitgeverij Voetnoot publiceert sinds 2008 de reeks Moldaviet met bekende en nog niet bekende Tsjechische schrijvers. ‘De Held van Madrid’ van Markéta Pilátová is mijn eerste kennismaking met deze auteur en deze reeks, het pas verschenen nummer 30. Een zeer aangename kennismaking die naar meer smaakt. Een Slavische kijk op de Spaanse cultuur, of is het omgekeerd?

Bekende Tsjechische schrijvers zijn er niet veel. Wie aan Franz Kafka denkt zit geografisch wel juist maar taalkundig verkeerd. Kafka werd geboren in de dubbele Oostenrijks-Hongaarse monarchie voor hij Tsjechoslowaak¹ – niet Tsjech – werd. Bovendien was hij Duitstalig en schreef zijn beroemde werken in die taal.

Milan Kundera, verre van de enige Tsjechische schrijver

Mijn kennis beperkte zich tot voor kort tot Milan Kundera. Van de nu 92-jarige auteur werden een twintigtal boeken in het Nederlands vertaald, met zijn ‘De ondraaglijke lichtheid van het bestaan’ als meest bekende.

Sinds enkele jaren heb ik wel Karel Čapek (1890-1938) ontdekt, eerder toevallig omdat mijn oog in 2008 viel op een mooie boekcover met foto van een besneeuwd treinstation door fotograaf Bernard Annebisque (zie onderaan dit artikel). Wie me volgt op deze website kent mijn passie voor treinen al langer.

Een doodgewoon leven (1934, vertaald in 2008) van uitgeverij Wereldbibliotheek vertelt het leven van een spoorwegbeambte die zijn memoires schrijft, een zeer aangename ontdekking. Ik las daarna nog Hordubal (1933) en Oorlog met de Salamanders (1936). Daarna verloor ik hem terug uit het oog. Hij blijkt ook in deze reeks Moldaviet te staan, met Prenten van Holland (1931).

Ongeveer 10,7 miljoen mensen spreken Tsjechisch als moedertaal. Niet bepaald een grote taal, Nederlandstaligen zijn met 23 miljoen, maar Nederlands is jammer genoeg (en zeer onterecht) gespleten in een Vlaamse (6,5 miljoen) en een Nederlandse markt.

Francisco

Boeken over de Spaanse burgeroorlog hebben me altijd geboeid. De jonge auteur Markéta Pilátová is als Tsjechische geen evidente keuze voor dit onderwerp, maar een titel als De Held van Madrid kan niet missen. Pilátová heeft Spaans gestudeerd en in Latijns-Amerika geleefd. Daar kwam ze aan de kost als lerares Tsjechisch.

Spaanstaligen staan niet bekend voor een uitgebreide talenkennis (zie Groeten uit Spanje). Spaans is bovendien een fonetisch zeer rechtlijnige taal, het geschreven woord wijkt nauwelijks af van de uitspraak. En toch, het idee dat er ‘moeilijke talen’ zoals de Slavische talen in het algemeen zouden bestaan is een ongegrond vooroordeel. Nederlandstalige Belgen horen dat te weten. Elke taal heeft zijn eigen logica.

Markéta Pilátová maakt van ware feiten uit haar eigen leven en interesses een omgekeerd verhaal in De Held van Madrid. De Spaanse studente Carmen ontmoet tijdens haar onderzoek voor een scriptie de oude waarzegster Delia die beweert tijdens de Burgeroorlog een korte relatie gehad te hebben met een Tsjechoslowaakse deelnemer aan de Internationale Brigades, die aan de kant van de democratische regering vochten tegen het opstandig leger onder leiding van later dictator Franco.

Hij zou Francisco heten, echte naam František Rek. Pilátová laat hem rechtstreeks aan het woord tijdens de Burgeroorlog en op zijn oude dag in Tsjechië. Waarom ging hij? Idealisme? ‘Ik was twintig en wou niet klein of slap zijn. Ik wou niet bij het lullige volkje in het midden van Europa horen dat van machteloosheid op zijn gat gaat zitten als er maar iemand even harder stampt. Ik wou deel uitmaken van iets groots en verhevens.’

Carmen

Pilátová volgt de Spaanse Carmen die Tsjechisch leert en op zoek gaat naar Francisco en later naar de laatste overlevende Tsjech van de Internationale Brigades ergens in de VS. Carmen wil hun verhaal doorgeven aan de Asociación para la recuperación de memória histórica (vereniging voor de recuperatie van het historische geheugen) in Spanje. Deze organisatie werd opgericht in 2000 en krijgt onder de huidige linkse regering van PSOE en Podemos terug subsidies (zie eveneens Groeten uit Spanje), onder meer voor het opgraven van massagraven van de Burgeroorlog.

‘Was u een communist toen u naar Spanje ging?’ Hier kon ik de waarheid vertellen. ‘Nee. Ik was een antifascist … We wilden Franco stoppen, en daarna Hitler. De commies hadden heel andere redenen, maar dat kon ons weinig schelen.’ Carmen moet zich van haar scriptiebegeleider bij de feiten houden, ver van de gevoelens blijven. ‘Ze zouden zeggen dat ik er teveel een roman van maakte, dat ik van het thema afdwaalde.’ Ze doet het toch.

‘Bent u weleens teruggegaan naar Spanje? Ik bedoel, toen u weer vrij kon reizen, na negenentachtig?’ Dat deed František inderdaad, zodat hij zich weer even Francisco voelde om eer te bewijzen aan zijn ‘held van Madrid’, zijn legendarische kompaan en redder Lastovicka. Francisco ging echter niet op zoek naar zijn zigeunerprinces Delia. De confrontatie met zijn oud geworden liefde kon hij niet aan – of was het confrontatie met zijn eigen oude zelf?

In Californië vindt Carmen later de laatste nog levende Spaanse Tsjech. Die heeft inderdaad een zekere Rek niet goed herinnerd. Of toch? Wat hij haar vertelt moet je zelf lezen in dit verhaal dat je in een ruk uitleest.

De held van Madrid is een korte roman, een novelle. Na 62 pagina’s volgen nog vier pagina’s informatief nawoord van vertaler Edgar De Bruyn, met wat meer achtergrond over de auteur en over het boek. Markéta Pilátová is niet de omgekeerde Carmen. Zij geeft Spaans aan Tsjechische studenten en hielp een van haar studentes (die Carmen wordt in het boek) doorheen Tsjechië op zoek naar oudstrijders van de Burgeroorlog.

Van deze ware feiten maakte Markéta Pilátová De Held van Madrid. Haar boekje over de Spaanse Burgeroorlog leg je niet zomaar opzij. Van deze auteur wil je meer lezen. Ik vond nog de twee boeken Mijn lievelingsboek (2014) en Mijn ogen leiden je naar huis (2011) (en Moldaviet 7 Prenten van Holland  van Karel Čapek mag er ook bij).

Markéta Pilátová. De held van Madrid. (Moldaviet 30) Voetnoot, Antwerpen, 2021, 62 pp. Nawoord door vertaler Edgar De Bruin. ISBN 978 94 91738 76 0

De reeks Moldaviet van uitgeverij Voetnoot geeft werk uit van bekende en minder bekende Tsjechische schrijvers. Tevens geeft Voetnoot de reeks Belgica uit, ‘een fraaie staalkaart van het kortere baanwerk in de Vlaamse en Franstalige Belgische literatuur’ van Paul van Ostaijen tot Erwin Mortier, Elvis Peeters, Leen Huet…

Dan is er nog de reeks Perlouses (‘pareltjes’) met ‘kleinodiën uit de schatkamers van de Franse literatuur’ die ‘Nederlandstalige lezers de kans geeft de crème de la crème van de Franse letteren in een toegankelijke, geconcentreerde vorm tot zich te nemen’, met werk van Diderot, Baudelaire, Proust, Voltaire, de Balzac, Duras, Stendahl, Zola… en de reeks Kunstkritieken laat Charles Baudelaire en Joris-Karl Huysmans aan het woord (Huysmans is een Frans auteur, zoon van een Nederlandse migrant).

Note: