Rapporten van mensenrechtenorganisaties draaien er niet omheen. Kazakhstan is een brute politiestaat, al dertig jaar lang. De retoriek van de VS, Groot-Brittannië en de EU om de rechten van de protesterende bevolking te beschermen is hol. Politie en leger kregen nog recent training van hun Britse collega’s en Groot-Brittannië zet die samenwerking met het regime verder.

Kazakhstan is allesbehalve een Russische vazalstaat. Het is de enige ex-Sovjet-staat die lid werd van het NATO Partnership for Peace. Kazakhstan was tevens het enige Centraal-Aziatische landen dat troepen zond naar Afghanistan als onderdeel van de door de VS en Groot-Brittannië geleide militaire bezetting van het land, een bezetting waar onder meer ook België aan heeft deelgenomen.

Hoewel dat nooit heel openlijk werd gezegd en de NAVO zich in 2008 enkel uitsprak over mogelijk lidmaatschap van Georgië en Oekraïne werd Kazakhstan toen wel degelijk overwogen als mogelijk lid van de NAVO.

Kazakhstan, allemans vriendje

Kazakhstan was de laatste ex-Sovjetrepubliek om zich op 16 december 1991 onafhankelijk te verklaren. Eerste president werd Nursultan Nazarbajev, voormalige president van de sovjetrepubliek. De politieke macht bleef in dezelfde handen als voorheen. In 1997 verplaatste de regering zich van de sovjethoofdstad Almaty naar Astana, dat in 2019 werd hernoemd tot Nur-Sultan, naar de president.

Nazarbajev nam in 2019 onder zware interne en buitenlandse druk ontslag als president. Zijn imago als bloedig dictator werd te schadelijk voor de economie.  Hij benoemde voormalig diplomaat en minister van buitenlandse zaken Kassym-Jomart Tokajev tot zijn opvolger. Achter de schermen bleef de entourage van Nazarbajev echter de reële macht uitoefenen. Daar lijkt nu na de recente rellen een eind aan te komen.

President Tokayev veranderde niets aan het autoritaire regime van zijn voorganger, dat zich met zware politieke repressie en lugubere folterpraktijken in stand wist te houden. Ook internationaal zette hij de lijn van zijn voorganger verder. Die lijn is er allesbehalve een van getrouwe volgzaamheid van Rusland. President Nazarbajev voerde een beleid van vriendschap met iedereen, met buren Rusland en China én met de VS en de NAVO.

Tegelijk met zijn lidmaatschap van het NATO Partnership for Peace, de deelname aan de oorlog in Afghanistan en het verlenen van vrije doorgang aan Amerikaanse en Britse militairen, was het land ook lid van de Collective Security Treaty Organization (CSTO), een militair samenwerkingsverband van Rusland met Armenië, Kirgizië, Tadzjikistan, Wit-Rusland en Kazakhstan.

Het CSTO-verdrag van 1992 voorziet een snelle reactie-eenheid voor collectieve verdediging wanneer een van de lidstaten zich bedreigd voelt en er beroep op wenst te doen, vergelijkbaar met analoge voorzieningen in het NAVO-verdrag. Het is op dit verdrag dat president Tokayev beroep heeft gedaan bij de recente interne opstand.

Groot land, klein volk, geopolitiek enorm

Kazakhstan is met 2,7 miljoen km² (de helft van de totale EU) het negende grootste land ter wereld, maar er leven slechts 19 miljoen mensen. 58,5 procent van de bevolking zijn etnische Kazakhs, 20 procent Russisch, 13,9 procent Oekraiens, 2 procent Oezbeeks. Verder leven er een kleine minderheden van Tataren, Tsjetsjenen en 178.000 etnische Duitsers¹. De naam Kazakh, in de literatuur ook bekend als ‘kozak’ betekent zwerver, ruiter, nomade. Er leven Kazakh minderheden in alle buurlanden.

Het geopolitieke belang van het land is enorm. Het grenst aan Rusland, de Kaspische Zee, Turkmenistan, Oezbekistan, Kirgizië en de Chinese provincie Xinjiang, bekend van de problemen met etnische Oeigoeren daar.

Bovendien heeft het land grote voorraden aan aardolie en aardgas. Het heeft de tweede grootste voorraden ter wereld aan uranium, chroom, lood en zink, de derde grootste voorraad mangaan, de vijfde aan koper en heeft daarnaast nog aanzienlijk voorraden steenkool, ijzererts, fosfor, goud en diamant.

Bovendien heeft het land grote voorraden aan aardolie en aardgas. Het heeft de tweede grootste voorraden ter wereld aan uranium, chroom, lood en zink, de derde grootste voorraad mangaan, de vijfde aan koper en heeft daarnaast nog aanzienlijk voorraden steenkool, ijzererts, fosfor, goud en diamant. De exploitatie en export van al deze grondstoffen is goed voor 57 procent van het bnp.

De opbrengsten van al deze rijkdommen zijn sinds 1991 in de zakken van de nieuwe oligarchie verdwenen, die volledig bestaat uit de oude machthebbers tijdens het sovjetsysteem en hun kinderen. President Nazarbajev wist dat systeem in stand te houden met een combine van brute repressie, volledige controle over de media en een aantal sociale maatregelen zoals voedsel- en brandstofsubsidies.

Aanleiding tot verzet

Zolang het goed ging met dit systeem (goed voor de machthebbers) kon de gewone middenklasse Kazakh een min of meer redelijk overlevingsbestaan leiden. Armoede neemt echter geleidelijk toe, ongeveer 5 procent van de bevolking leeft onder de armoedegrens. Boven een brede lage middenklasse is er verder alleen de steenrijke oligarchie.

Aanleiding voor de recente protesten was de afschaffing van de subsidies voor brandstof, maar ze breidden zich vrij snel uit tot verzet tegen het regime. De protesten werden gewelddadig, aangestookt door provocateurs,  wiens origine nog onduidelijk is.

In tegenstelling tot wat hier en daar wordt beweerd waren de VS daar niet bij betrokken. De VS zijn er uiteraard reeds lang politiek actief, maar waren er net zo door verrast als het regime zelf. Wel lieten de VS, Groot-Brittannië, Frankrijk en de EU niet na om er onmiddellijk garen uit te spinnen, met ronkende verklaringen over mensenrechten en democratie.

Wie even de voorbije dertig jaar bekijkt mag die toewijding met een flinke korrel zout nemen. Frankrijk betrekt een groot deel van zijn uranium uit Kazakhstan en heeft nooit enig bezwaar gemaakt tegen de aard van het regime daar, net zomin als de VS.

Groot-Brittannië

De prijs voor meest hypocriete land gaat echter naar Groot-Brittannië. In de periode 2011-2015 kwam het regime van president Nazarbajev net als nu internationaal zwaar onder vuur voor grove schendingen van de mensenrechten tijdens gelijkaardige protesten. De president en zijn entourage konden echter rekenen op het gulle advies van niemand minder dan voormalig Britse eerste minister Tony Blair.

Voor 5,3 miljoen Britse pond per jaar vanaf 2015 zou Blairs consultancybedrijf hem bijstaan om zijn imago in het buitenland een upgrade te geven. Blair was daarmee niet aan zijn proefstuk. In de beginjaren van 2000 deed hij hetzelfde al voor Syrisch president Assad.

De CSTO-missie, voornamelijk uit Rusland, werd ingezet voor de bewaking van cruciale plaatsen, luchthaven, ministeries, basissen, het presidentieel paleis, maar werd niet ingezet voor interventies tegen de protesten. Die laatste opdracht werd uitgevoerd door de eigen Kazachse oproerpolitie. Die kennen hun werk als geen ander, dankzij jarenlange trainingen door Britse experten in crowd control (waarvan een aantal nog ervaring hebben opgedaan in Noord-Ierland). Ook het leger mag regelmatig rekenen op steun van hun Britse collega’s.

Op 13 januari 2022, tijdens de bloedige repressie, antwoordde het Britse ministerie van defensie op een parlementaire vraag dat de militaire en politionele samenwerking onverminderd wordt verdergezet. Slechts enkele weken voor de rellen namen nog 18 Kazachse militairen deel aan militaire trainingssessies in Groot-Brittannië (van 22 tot 26 november 2021).

Business as usual

Verwonderlijk is dit alles niet. Groot-Brittannië levert ook diensten aan de regimes in Egypte, Oman, Bahrein en de Verenigde Arabische Emiraten en organiseert de logistiek van de Saoedische bombardementen op Jemen, levert de clusterbommen die er worden gegooid en traint de Saoedische piloten op Britse basissen.

Het ziet er voorlopig naar uit dat president Tokajev er is in geslaagd om de protesten te onderdrukken. Kazakhstan zal vrij snel van de internationale agenda verdwijnen. De export van grondstoffen blijft verzekerd.

De manier waarop de VS hebben gepoogd om het volksverzet te accapareren voorspelt echter niet veel goeds. Deze poging is alsnog mislukt. Zoals hierboven al gezegd, ze waren tweemaal verrast, door de protesten zelf maar nog meer door de snelle ontplooiing van Russische troepen (met enkele kleine contingenten van CSTO-landen). Gezien de crisissituatie rond Oekraïne hadden de VS deze snelle actie van Rusland totaal niet verwacht.

Met een toewijding tot democratie en mensenrechten had dit alles in geen geval iets te maken. Voor het ogenblik gaat alle aandacht terug naar Oekraïne, voorlopig. De enige echte slachtoffers in dit alles zijn zoals steeds de burgerbevolking.

 

Note: