Saoedisch auteur Abdelrahman Munif publiceerde zijn roman ‘Ten Oosten van de Middellandse Zee’ in 1975. 48 jaar later is de Nederlandstalige vertaling een laat maar zeer terecht eerherstel voor een van de meest talentrijke schrijvers van de Arabische wereld. Deze Griekse tragedie over een politiek vluchteling in de jaren 1970 kon niet actueler klinken.

Hoofdrolspeler in Ten Oosten van de Middellandse Zee is Rajab Ismail. Zijn verhaal is fictief, maar de eigen levenservaringen van auteur Abdelrahman Munif (1933-2004) hebben zonder twijfel als inspiratiebron gediend.

Rode draad doorheen het verhaal van Rajab Ismail is zijn bootreis via Griekenland en Italië naar Marseille in Frankrijk met het Griekse schip Aeschylos, naar de theaterauteur uit de vijfde eeuw voor onze jaartelling, vader van de Griekse tragedie, de theatervorm waarin de karakters met alles wat ze doen om het te voorkomen hun noodlot onvermijdelijk maken.

Tijdens zijn overvaart denkt Ismail na over het verleden, over zijn gevangenschap, zijn relatie met zijn moeder, die tijdens zijn gevangenschap overlijdt, zijn zus Aniesa en zijn schoonbroer en over het verlies van zijn grote liefde.

Zijn familie heeft door zijn politieke acties in een nooit bij naam genoemd Arabisch land geleden. Over deze gevolgen van zijn politieke acties voelt hij zich schuldig.

Hoe wreedaardig de mishandelingen door de bewakers ook zijn, meer gevangenen sterven door besmettingen en uithongering dan door mishandeling.

Kan je mooi schrijven over dit gruwelijke gevangenisleven, de folteringen, de honger, het totaal gebrek aan enige privacy of aan de meest elementaire hygiëne?

Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Artikel 5. Niemand zal onderworpen worden aan folteringen, noch aan een wrede, onmenselijke of onterende behandeling of bestraffing.

Abdelrahman Munif kan dat. Een goed schrijver als hij weet de lezer mee te nemen in zijn wereld. Niet alleen de fysieke, ook de psychische folteringen zijn vreselijk. Medegevangenen verdwijnen, executies worden zogezegd op het laatste ogenblik afgeblazen, maar af en toe wordt een van hen echt geëxecuteerd.

Anderen worden dan weer plots vrijgelaten maar zitten enkele weken later terug in de cel… of een ‘nakende’ vrijlating wordt voortdurend ‘uitgesteld’.

Wat Ismail precies mispeuterde om dit lot te verdienen wordt niet verduidelijkt, maar dat is niet nodig. Je snapt als lezer dat hij dingen heeft gedaan die in een democratisch functionerende maatschappij normaal zijn. Hij heeft meningen geuit en daar naar gehandeld.

Elf jaar lang wordt hem de vrijheid beloofd als hij zijn ‘mededaders’ ontmaskert, elf jaar lang houdt hij vol, tot hij toch een schuldbekentenis tekent. Zo kan hij naar het buitenland gaan voor de behandeling van de levensbedreigende ziekte die hij in de gevangenis heeft opgelopen. Dat laat het regime inderdaad toe.

Hoe het regime zich ervan verzekert dat hij daarvan geen gebruik maakt om politiek asiel te vragen en na zijn herstel gewoon zal terugkeren (met hetzelfde schip) kan je raden: zijn familie blijft immers achter. Rajab Ismail’s mijmeringen worden afgewisseld met die van zijn tien jaar oudere zus. Dit zijn geen spoilers, waar het om gaat is hoe auteur Munif het allemaal vertelt.

Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Artikel 14. Eenieder heeft het recht om in andere landen asiel te zoeken en te genieten tegen vervolging.

Keert Rajab Ismaïl terug naar zijn land of gaat hij naar Genève om over de gruwel van zijn land te getuigen? Dat komt je te weten als je dit hartverscheurend mooie boek leest. Dan weet je tevens wat de titel boven deze recensie ‘over mensen en sigarettenpeuken’ betekent.

Vandaag varen vluchtelingen over de Middellandse Zee, niet met de ferry Aeschylos, maar met gammele bootjes. Duizenden komen nooit aan. Zij die er wel in slagen wacht een onzeker lot in de landen wiens legers er hebben toe bijgedragen dat ze op de vlucht sloegen. Diezelfde landen houden daarenboven een economisch systeem in stand dat Afrika en het Midden-Oosten onderontwikkelt. Een Griekse tragedie op wereldschaal…

Steden van zout

Abdelrahman Munif publiceerde vijftien romans waarvan de in het Engels vertaalde vijfdelige cyclus Cities of Salt het meest bekend is buiten de Arabische wereld. ‘Meest bekend’ is relatief, want hij blijft buiten zijn eigen taalgebied vrij onbekend.

In totaal werden vijf van zijn romans in het Engels vertaald. Ten Oosten van de Middellandse Zee is voor zover ik kon nagaan de enige Nederlandstalige vertaling van zijn boeken.

Het grootste deel van zijn leven leefde auteur Munif in Irak en later Syrië, waar hij een van de meest uitgesproken critici was van het regime van Saddam Hoessein. Tegelijkertijd keurde hij de Westerse invasie van Irak volledig af als wat hij het ‘nieuwe imperialisme’ noemde.

Zijn boeken vol impliciete en expliciete kritiek op de dictatoriale regimes in het Midden-Oosten en zijn politieke acties kostten hem het verlies van zijn Saoedische nationaliteit, het land waar hij nochtans nooit geleefd had.

Hij werd als kind van Saoedische ouders en Iraakse grootouders van moederskant in de Jordaanse hoofdstad Amman geboren, wat hem net als vele andere Arabieren een kind van vele Arabische landen maakte.

Volgens de achterflap wordt Ten Oosten van de Middellandse Zee het hoogtepunt van zijn oeuvre genoemd. Na lectuur van één boek van zijn hand kan ik dat niet bevestigen. Ik weet  nu wel dat ik van deze schrijver nog veel meer wil lezen.

Een tiental jaar geleden kocht ik een Engelse vertaling van het eerste deel van zijn vijfdelige cyclus Cities of Salt, die sindsdien op mijn alsmaar aangroeiende stapel ooit te lezen boeken lag. Na lectuur van Ten Oosten van de Middellandse Zee heb ik hem uit die stapel gelicht, klaar voor deze zomer!

Deze uitstekende vertaling van Djûke Poppinga, door Jurgen Maas gepubliceerd in een mooie uitgave, krijgt een prominente plaats in mijn boekenkast.

Abdelrahman Munif. Ten Oosten van de Middellandse Zee. Jurgen Maas, Amsterdam, 2023, 208 pp. ISBN 978 9083 2967 08