Voor heel wat Europeanen en Noord-Amerikanen blijft de eretitel ‘literatuur’ gereserveerd voor producten van eigen bodem. Daarbuiten schrijft men immers ‘Afrikaanse’, ‘Latijns-Amerikaanse’, ‘Aziatische literatuur’ – mét adjectief. ‘De onvermijdelijkheid van geweld’ van Malinees auteur Yambo Ouologuem is literatuur zonder meer, bovendien literatuur van wereldniveau. Een terechte vertaling van dit boek uit 1968.

Het boek De onvermijdelijkheid van geweld neemt je mee naar een fictieve wereld ergens in een imaginair Afrikaans rijk waar absolutistische heersers beschikken over leven en dood van hun onderdanen. Rivalen moorden elkaar uit of gaan verbonden aan, die even snel worden verbroken als ze worden aangegaan, terwijl ze de slaven gruwelijk folteren voor de minste als ‘vergrijp’ aanziene faux pas.

Fanatieke nietsontziende machtswellust en amoreel seksueel wangedrag zijn de enige drijfveren van deze feodale heersers. Hun rijk komt echter in gevaar, niet door een volksopstand, maar door een nieuwe kracht uit het noorden overzee. Zij verzetten zich tevergeefs tegen het oprukkend kolonialisme, dat al even decadent, vraatzuchtig en moorddadig wordt afgeschilderd door de auteur. De enige meerverdienste van dat nieuwe systeem is dat ze hebben gewonnen, omdat ze nog iets meer meedogenloos en geslepen waren.

Er komen teveel personen, karakters, intriges, nevenintriges en zijsprongen in dit boek voor om het hier even samen te vatten. Het is echter niet nodig om voortdurend goed te weten ‘wie is wie’ in dit verhaal. Het is de manier waarop Ouologuem het allemaal vertelt die je bladzijde na bladzijde doet omdraaien.

Dit boek rekent af met de mythe van een idyllisch pre-koloniaal Afrika, zoals toch heel wat antikoloniale auteurs nog plegen te doen. Afrika en Afrikaanse literatuur – alleen al die veralgemening, alsof je Lapland, Vlaanderen en Baskenland onder één noemer ‘Europees’ zou plaatsen – was uiteraard veel diverser dat dit ingebeelde feodale rijk, in negatieve en positieve zin.

Of Afrika nu al dan niet prachtig was verandert echter niets aan de gruwel van het koloniale bestel, dat overigens zijn tentakels nog steeds niet heeft afgelegd, zoals recent weer blijkt in West-Afrika (onder meer in Mali, geboortegrond van de auteur).

Het verhaal achter de auteur

Yambo Ouologuem werd op 22 augustus 1940 geboren in de kolonie Frans Soedan, het latere Mali, als kind van de lokale aristocratie van landeigenaars. Zijn vader sprak meerdere Afrikaanse talen en de Europese koloniale talen Frans, Engels en Spaans. In 1960 ging hij sociologie, filosofie en Engels studeren aan het Lycée Henri IV in Parijs, waarna hij tijdens zijn doctoraatsstudies les gaf aan een school in de Parijse buitenwijk Clarendon.

Hij groeide met andere woorden op in een koloniale context, ontdekte het land dat het zijne koloniseerde en had er voor altijd een haat-liefdeverhouding mee. Dat kenmerkte zijn eerste boek dat hij in 1968 in het Frans schreef. De titel Le devoir de la violence werd dit jaar een beetje raar vertaald als De onvermijdelijkheid van geweld.

Ouologuem kreeg als eerste niet-Franse auteur de Prix Renaudot voor zijn eerste boek. Deze prijs niet zo bekend als de franse Prix Goncourt maar wordt in Franse literaire kringen even hoog ingeschat. Dat was voor een jury van uitsluitend Franse, witte oudere mannen niet evident, maar het gebeurde toch. Dit werk was gewoon te goed om te negeren.

Documentaire van Ganda Fatiga TV over Yambo Ouologuem (2020) (Frans gesproken, geen ondertitels, 42:41)

Niet iedereen was het er mee eens. IJverige postkolonialen zochten en zochten tot ze meenden argumenten te hebben om de auteur van plagiaat te beschuldigen. Ouologuem werd er zo door gedegouteerd dat hij zijn baan in Parijs verliet en terugkeerde naar Mali. Daarna publiceerde hij nog een Lettre à la France nègre (1969) als antwoord op zijn critici en de roman Les mille et une bibles du sexe (1969) over de erotische escapades van de Franse bourgeoisie.

Er stonden inderdaad twee pagina’s in zijn boek met citaten overgenomen uit It’s a Battlefield (1934) van Graham Greene. Als verdediging stelde Ouologuem dat zijn eerste uitgever vergeten had de gebruikte citaten ook zo aan te duiden, zoals hij in zin manuscript had gedaan. Zijn repliek verzoop echter in een massa tegeninformatie en hij keerde zich gedesillusioneerd af van de Franse literatuur, keerde terug naar Mali en werd marabout, een religieuze functie onder die van imam.

In Mali publiceerde hij nog kinderboeken en dichtbundels. In 2021 kreeg hij onverwacht eerherstel nadat de jonge Frans-Senegalese auteur Mohamed Mbougar Sarr het boek opvoerde in zijn boek La plus secrète mémoire des hommes (2021), vertaald als De diepst verborgen herinnering (Atlas, 2022), waarvoor Sarr de Prix Goncourt kreeg, als eerste sub-Sahara-Afrikaan ooit.

Korte documentaire van de Franse openbare omroep ORTF (2022, 04:48), Frans gesproken met Franse ondertitels:

In dat boek gaat een jonge Senegalese schrijver die in Parijs woont op zoek naar een verdwenen auteur die in 1938 een roman schreef. Dat verhaal vertoont opvallende gelijkenis met het leven van Yambo Ouologuem, die eveneens onvindbaar bleek, toen een aantal geïnteresseerde academici en literaire agenten hem tevergeefs probeerden terug te vinden. Ouologuem weigerde elk contact en stierf ver weg van de schijnwerpers op 14 oktober 2017. Volgens zijn kinderen liggen er meerdere ongepubliceerde manuscripten in zijn nalatenschap.

Tot zover het verhaal achter deze auteur en zijn boek. Maar wat dan van het boek zelf? Kan je het ook appreciëren zonder deze voorkennis. Zonder de minste twijfel. Dit is literatuur!

In dat nawoord legt auteur Vamba Sherif uit hoe vals en oneerlijk de beschuldiging van plagiaat wel was. Wie er meer over wil weten, kan dat door dit boek te kopen en te lezen. Yambo Ouologuem wilde slechts erkend worden als schrijver, niet als ‘zwart schrijver’ of ‘Afrikaans schrijver’. Lees in dit boek dat die ambitie terecht was.

Yambo Ouologuem. De onvermijdelijkheid van geweld. Jurgen Maas, Amsterdam, 2022, 286 pp. Nawoord Vamba Sherif, vertaling Martine Woudt en Gertrud Maes. ISBN 978 9083 2967 84 (verdeling in België door EPO, Antwerpen).